Þjóðviljinn - 14.12.1985, Blaðsíða 7

Umsjón:
Mörður
Árnason
Neistinn sem
kveikir bálið
Hjálmar H. Ragnarsson tónskáld: Mikilvœgast af öllu er heiðarleiki
listamanns gagnvart sjálfum sér og gagnrýni á eigin verk
Listir
Ekki alls fyrir löngu efndi
Bandalag islenskra lista-
mannatil ráðstefnu um menn-
ingarstefnu stjórnvalda og
sjálfsímynd listamannsins.
Einn þeirra sem fjölluðu um
sjálfsímyndina var Hjálmar H.
Ragnarssontónskáld. Hérá
eftirverðurstiklaðástóru í
erindi Hjálmars.
í upphafi reifar Hjálmar þá
þætti sem móta sjálfsímynd fólks
almennt, þætti sem menn hafa
ekki á valdi sínu að breyta, svo
sem kynferði, uppeldi, stétt, urn-
hverfi og samfélag. Síðan segir
hann að listamenn séu eins og
aðrir háðir umhverfi sínu sem
mótar sjálfsímyndina að miklu
leyti, td. að því leyti hvernig það
metur verk hans. Síðan segir
Hjálmar:
„Mikilvægara en allt þetta er
þó heiðarleiki listamannsins
gagnvart sjálfum sér og verki sín-
u...að listamaðurinn setji ávallt
alla sína orku og allan sinn kraft í
sköpun þess, og að hann beiti
allri þekkingu sinni og þjálfun við
gerð verksins í öllum smáat-
riðum. Hvergi má vera veikur
hlekkur og hvergi má vera óljóst
hvað listamaðurinn vill í verki
sínu...Þegar hann er hins vegar
trassafenginn og kærulaus eða er
einfaldlega að selja sig á mark-
aðstorgi peningahyggjunnar þá
hlýtur sjálfsímynd hans að
veikjast.“
Að velja
sér gervi
Hjálmar heldur því fram að ef
listamaður er heiðarlegur og
gagnrýninn á list sína sé sjálfs-
ímynd hans líklega borgið í hvaða
samfélagi sem er. Sem dæmi um
listamann sem þurfti að grípa til
ýmissa ráða til að verjast ofsókn-
um og halda í heiðarleika sinn
nefnir hann sovéska tónskáldið
Dmitri Sjostakovitsj sem var einn
fárra listamanna sem „tókst að
brynja sig fyrir ofsóknum einræð-
isherrans (Stalíns) og jafnframt
að búa til heiðarlega list.“
„Með því að bregða sér í gervi
eins konar trúðs...sem er leyfi-
legt að segja og gera ýmislegt sem
öðrum er bannað, þá tókst Sjost-
akovitsj að lifa af þær mestu of-
sóknir sem listamenn í nokkru
landi hafa þurft að þola. Jafn-
framt tókst honum að semja
hvert listaverkið á fætur öðru án
þess að ganga á mála hjá
stjórnvöldum eða selja sig á
nokkurn annan hátt.“ Sjostako-
vitsj var einn örfárra sem tókst
þetta. „Þúsundir listamanna voru
einfaldlega sendir í dauðann, og
aðrar þúsundir gengu stjórnvöld-
um á hönd og varð list þeirra að
ryki á borðum stjórnarher-
ranna.“
Ekki telur Hjálmar þó maklegt
að ráðast á þá listamenn sem létu
undan þrýstingnum, hugmyndir
stjórnvalda um stöðu og hlutverk
listamannsins hafi í mörgum til-
vikum orðið sjálfsímynd lista-
mannsins yfirsterkari.
Velferð
og grámygla
Dæmið frá Stalínstímanum er
öfgakennt. Hér í „okkar svokall-
aða frjálsa samfélagi" þar sem
ríkir skoðana- og ritfrelsi eru
hætturnar „óljósari og duldari.-'
Þær koma til dæmis í ljós þegar
listamaðurinn hefur orðið meiri
áhyggjur af afborgunum af hús-
næðislánunum...heldur en hann
hefur af ágæti sinnar eigin listar.
Það er hinn grámyglulegi hvers-
dagsleiki og hin margdásamaða
velferð, sem svæfir listamennina
á verðinum. Þeir gleyma að
brýna járnin og höggva stórt;
verða yfirborðsþægindum nútím-
asamfélagsins að bráð og semja
eða búa til verk sem eru í sama
hjólfarinu og þeirra grámyglu-
lega hversdagslega líf er í. Lífs-
háskann vantar og það er ekki
teflt á tæpasta vað.
Ekki er Hjálmar þó á því að
efnahagslegir örðugleikar séu
sköpuninni nauðsynlegir. Þvert á
móti þurfi listamaðurinn að vera
laus við niðurdrepandi áhyggjur
af afkomunni og hafa svigrúm til
að hugsa og skapa stórt. Hann
bendir á að einmitt þetta:
„skortur á svigrúmi, plássleysi og
áhyggjur af hinu daglega amstri,
hafa verið listsköpun kvenna
fjötrar um fót í gegnum aldirn-
ar.“
Kjarval
og Jón Leifs
Hjálmar nefnir tvö dæmi af ís-
lenskum listamönnum sem
brugðust hvor með sínum hætti
við áreitni samfélagsins. Annar
var Jóhannes Kjarval sem fór
svipaða leið og Sjostakovitsj,
valdi sér hlutverk trúðsins og
fékk þannig frið til að skapa sín
verk.
Hinn var Jón Leifs tónskáld.
„Hann reisti umhverfis sjálfs-
ímynd sína háa múra í nafni evr-
ópskrar hámenningar og setti
sjálfan sig á guðlegan stall...Inn-
Hjálmar H. Ragnarsson: Það er listamanninum nauðsynlegt að vera laus við
niðurdrepandi áhyggjur af afkomu sinni.
an þessara háreistu rnúra tókst
honum að nokkru að finna þann
frið, sem hann taldi sig þurfa til
að geta unnið að list sinni. Og í
skjóli þeirra tókst honum að
semja mörg stórbrotin tónverk."
Að leita neistans
Hjálmar segist í lok erindis síns
ekki geta svarað því hvernig ís-
lenskir listamenn efli sjálfsvitund
sína og skerpi gagnrýnina á eigin
list. Hins vegar fullyrðir hann „að
sjálfsímyndinni sé hætt við hruni
ef listamaðurinn er ekki fullkom-
lega heiðarlegur í list sinni og
gagnvart sjálfum sér. Sjálfsvirð-
ingu hans er borgið ef hann
gleymir ekki að leita neistans,
sem kviknar í hinni þrotlausu leit
að nýjum sannleik. Spurningin er
bara þessi: Er einhver að leita
neistans, neistans sem kveikir
bálið?“
—ÞH endursagði
Fjárlagahremmingar
Hœgrisljómir skeinuhœttar menningarlífi
Ragnar Arnalds: Eigum að stofna útflutningsmiðstöð íslenskrar menningar
Menningarefni virðast ekki
vera sérlega hjartfólgin ríkis-
stjórnarráðgjöfum eða fjár-
málaráðherra og hafa orðið
illilega fyrir barðinu á skurð-
gleði sitjandi hægristjórnar.
En er ekki sami rassinn undir
þeim öllum? Þjóðviljinn viðr-
aði spurningar þessu tengdar
við Ragnar Arnalds, Alþýðu-
bandalagsþingmann og fyrr-
verandi yfirmann í mennta- og
fjármálaráðuneyti:
- Það er auðvitað staðreynd
að fáir fjárlagaliðir hafa átt eins
misjöfnu gengi að fagna og fram-
lögin til lista. Og það gerðist
nokkrum sinnum á síðasta ára-
tug, í tíð íhaldsstjórnar, að þessi
framlög voru látin standa óbreytt
í krónutölu milli ára, og rýrnuðu
þannig mjög verulega. I ár og
næsta ár er hækkunin langt undir
verðlagsbreytingum.
- Ég leit á það sem sjálfsagt
verkefni þegar ég kom síðan í
fjármálaráðurieytið í seinustu
ríkisstjórn að reyna að vinna aft-
ur upp þennan mikla slaka sem
þá var kominn á þessi mál, - og
sumir hafa sjálfsagt tekið eftir því
að framlög til lista hækkuðu þá
örar en önnur framlög á fjárlög-
unum. Það má auðveldlega sýna
með tölum.
Ertu hérmeð að reyna að gera
þig og þinn flokk að einhverjum
sérstökum vini listanna?
- Ég held því engan veginn
fram að Alþýðubandalagið sé
eini flokkurinn sem hefur áhuga á
listum og menningarmálum. Það
er vonandi áhugamál okkar allra.
Hinsvegar segir reynslan okkur
að í stjórnartíð hægrimanna er
þessi málaflokkur oft í mikilli
hættu. Ég benti á það í umræðum
á dögunum um skerðingarákvæði
lánsfjáráætlunar að menning-
armálin yrðu sérstaklega illa fyrir
barðinu á niðurskurðarstefnu nú-
verandi ríkisstjórnar, og nægir að
benda á byggingu Þjóðarbók-
hlöðu, framlögin til Kvikmynda-
Ragnar: Getur ekki verið neinn
vandi að hækka þessar tölur
myndarlega.
sjóðs og lista almennt, - og til
Éánasjóðs íslenskra námsmanna
sem nú eru skorin fruntalega nið-
ur við trog með ískyggilegum af-
leiðingum fyrir þúsundir náms-
manna. Reyndar er það með ó-
líkindum hvað námsmenn eru
hljóðir yfir þessum niðurskurði,
og ótrúlegt að þeir hafi áttað sig á
hvað nú er að gerast.
- Auðvitað eru þessi mál pól-
itísk í eðli sínu einsog önnur.
Varðandi námsmenn er það
spurningin um jafnrétti til
menntunar, varðandi menningu
og listir er það spurningin um ís-
lenskt sjálfstæði.
- í sjálfstæðisbaráttu okkar
hefur íslensk menning gegnt
miklu hlutverki, bæði fyrr og síð-
ar; sú barátta heldur áfram, og
verður því miður tvísýnni eftir því
sem árin líða. Sjálfstætt menning-
arlíf styrkir íslenska sjálfstæðis-
vitund og verður áfram beint og
óbeint úrslitasönnunin fyrir til-
verurétti okkar sem þátttakenda í
samfélagi þjóðanna.
- Ég vil skjóta því að í viðræðu
um menningarmál, að eitt af því
sem þarf að gerast í þessum mál-
um er að setja á stofn það sem við
gætum kallað útflutningsmiðstöð
íslenskrar menningar. Við þurf-
um ekki aðeins að rækta garðinn í
eigin þágu, - við getum flutt út
íslensk menningarverk til ann-
arra landa í miklu stærri stíl en
gert er. Listamennirnir eru ekki
endilega sjálfir og hver í sínu lagi
réttu mennirnir til að koma sér á
framfæri. Til þess þarf ákveðið
frumkvæði og forystu, örvun,
sambönd, liðsinni, leiðbeiningar.
Þarna gæti slík miðstöð komið að
notum, sem samstarfsvettvangur
listamanna og hins opinbera.
Aftur að fjárlögunum: Albert
sker og Porsteinn sker. Peir segja
tímana erfiða. Mundir þú íþeirra
sessi í rauninni geta brugðist
öðruvísi við?
- Já. Ég álít að þessi framlög
til lista séu svo smávægileg í sam-
anburði við heildarútgjöld ríkis-
sjóðs að það geti ekki verið neinn
vandi að hækka þessar tölur
myndarlega. Enda brýn nauðsyn
að það verði gert. _m
Laugaraagur 14. desember 1985 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 7