Þjóðviljinn - 06.07.1986, Blaðsíða 4

„Enn um
órímuð
ljóð“
Grein eftir Bjarna frá Hofteigi í tilefni Þorpsins eftirJón úr Vör, skrifuð
við upphafdeilna um „ atómskáldskap “.
Hérá eftir fer-nokkuð stytt-
grein eftirBjarna Benedikts-
son frá Hofteigi, sem birtistí
Þjóðviljanum 1. mars 1947.
Bjarni varþá tekinn viðhiut-
verki aðalbókmenntagagn-
rýnanda blaðsins oggegndi
því i hálfan annan áratug.
Greinin fjallar um „ órímuö
Ijóð “ - tilefnið erað Þorpið
eftirJón úr Vörhafði fengið
dræmar viðtökur og í Tíman-
um varmeira að segja hvatttil
samfylkingar þjóðlegra afla
gegn „ Ijóðakvislingum “ eins
ogJóni, sem dirfðust að segja
skilið við rím og stuðlanna þrí-
skiptugrein.
Þeir tóku svo upp hanskann í
Þjóðviljanum fyrirJón Sigurð-
ur Þórarinsson jarðfræðingur
og Bjarni. ígrein Bjarna kem-
ur fram sú afstaða, sem mjög
setti svip sinn á hans skrif:
hann varsíður en svo andvíg-
urþví, að ung skáld færu nýjar
leiðir-en honum var annt um
það, að á þessum nýju leiðum
fylgdu þau boðorði Stephans
G. - að kenna til í stormum
sinna tíða. -ÁB.
Ljóðið og letin
„Hugtakið ljóð (á íslenzkan
mælikvarða)" er í engri hættu
statt af ljóðagerð Jóns úr Vör og
annarra, sem álíkt yrkja. Það er
hvorki ætlun þeirra að drepa ís-
lenzkt ljóð, né heldur verður það
ljóð neitt annað en íslenzkt, sem
Islendingur yrkir á íslenzka
tungu. Á þeim sama degi, sem
íslendingur yrkir ljóð í nýjum
hætti, er íslenzkt ljóð ríkara en
daginn áður, ríkara að þeirri
reynslu, sem skáldið varð fyrir og
þoldi, er hann orti ljóðið, að svo
miklu leyti sem honum tókst að
túlka hana.
Greinarhöfundur Tímans
heldur það sé af „einskærri leti“,
sem órímuð ljóð eru ort, enda sé
það lítill vandi. Ég þekki dæmi,
sem sýnir hið gagnstæða. Ungt
skáld, sem ég þekki vel, fékk einn
morgun í ágúst 1945 hugmynd að
ljóði. Það sótti svo á hann, að
hann fékk ekki um annað hugs-
að, og hann var mjög annars hug-
ar á skrifstofunni þennan dag.
Klukkan að ganga tíu um kvöldið
hélt hann sig hafa lokið ljóðinu
og það var einungis stutt ljóð.
Hann les það yfir, þykir það
sæmilegt og ekki meira. Síðan
stingur hann því inn í möppu. í
nóvember sama ár les hann það
yfir af hendingu og finnur þá, að
niðurlagið er óhæft og hann hefur
ætlað að segja allt annað. En
hvernig sem hann reynir næstu
daga að segja það, sem fyrir hon-
um vakir, tekst það ekki, en gerir
smábreytingar í upphafi ljóðsins.
Síðan fellur þetta niður. En einn
sóldag sumarið eftir þegar hann
er að binda hey uppi í sveit, botn-
ar hann ljóðið og finnur á sömu
stund, að þetta vildi hann hafa
sagt. Þremur mánuðum síðar
bætir hann þó einni mynd inn í og
annarri á öðrum stað, en fellir
niður eina í upphafinu. Og þar
stendur það nú. Máski er því enn
ekki lokið, þessu órímaða ljóði,
en nokkuð er þó að gert. Og víst
er, að ekki var þessi viðureign af
„einskærri leti“ háð. Síðar í þess-
ari grein verður líka skýrt frá öðr-
um dýpri ástæðum fyrir þessari
ljóðagerð.
Gróni og Skjalda
Nú mætti ennfremur benda hö-
fundi Tíma-greinarinnar á þá
staðreynd að skáld velur sér ekki
sjálft sitt form, nema í einstöku
tilfellum þá. Skáld les ekki t.d.
Hvað er svo glatt eða Blessuð
sértu sveitin mín og segir við sig,
nú yrki ég kvæði undir þessum
háttum-oger síðan byrjaður. En
allt í einu og án þess nokkur viti,
sér hann mynd eða heyrir hljóm,
og óafvitandi hefur hann sagt
eina setningu, sem mjög sjaldan
verður sú fyrsta, þegar ljóðinu er
lokið, en mótar það þó eftir sér
frá því hún varð til. Þess vegna
þýðir ekki að velta vöngum yfir
því, hvort „rím og stuðlun hefði
orðið þeim (þ.e. ljóðunum) til
bóta“.
Ljóð er alltaf það sjálft og ekki
annað. Rímað ljóð og órímað
ljóð eru tvö ljóð, þó þau séu um
sama efni. Jón úr Vör hefði getað
ort rímað ljóð um kaupmanninn í
þorpinu, lítinn kút og fóstra hans
og nefnt það Vetrardag þar að
auki. Það ljóð hefði hvorki haft
skilyrði til að vera betra ljóð eða
verra en hitt, heldur einungis
annað Ijóð. Sá, sem tæki að bera
þau saman, yrði ekki tekinn
trúanlegur um niðurstöður þess
samanburðar eða ljóðdóma yfir-
leitt. Rím er form eins ljóðs, rím-
laust ljóð hefur annað form - og
þarmeðbúið.Afþvíþaueruekki
sams konar verða þau ekki borin
saman sem skáldverk, fremur en
það væri réttlæti gagnvart Grána
að bera hann saman við mjólk-
urkú eða Skjöldu að bera hana
saman við reiðhest.
Hvers vegna
órímuð Ijóð?
Ef höfundur Tímagreinarinnar
spyrði nú, hvernigá þvístandi, að
íslenzk skáld yrkja nú órímað, en
hafa ekki gert það áður, þá mætti
vitaskuld spyrja á móti: Hvers
vegna verður allt einu sinni fyrst?
Hví gerast hlutir yfirleitt? En þó
mætti benda á, að fyrr hefur
þekkzt ódýr kveðskapur á ís-
landi, og er þar með ekkert sagt
um skáldskapinn. Kveðskapur-
inn á sumum hinna fornu dansa
er t.d. af mjög skornum skammti.
En öll þessi svör væru grunnfær
og málefninu ósamboðin, enda er
hér gengið miklu lengra en áður.
Orsakirnar eru faldar í
heimspekilegum og þjóðfélags-
legum rökum þessarar aldar. Eg
sagði áðan, að skáld veldi sér
ekki að yfirlögðu ráði sitt form í
hverju einstöku tilfelli, og átti þá
við ljóðskáld. Þetta er að vísu rétt
svo langt sem það nær, en er ekki
allur sannleikurinn. Áður en
spurt er, hví skáld yrki sem hann
gerir, spyrjum vér, hví hann yrki
yfir höfuð. Fáum vér svar við því
vitum vér um leið að nokkru
leyti, hví hann yrkir eins og hann
yrkir, hver eru einkenni hans og
auðkenni í heild, þó hvert ein-
stakt ljóð fái sitt sköpulag að því
er virðist eftir geðblæ þeirrar
stundar sem er, þegar skáldið
skynjar sitt ljóð í fyrsta sinn. En
sá geðblær getur verið einkenn-
dur og mótaður af dulvituðu, en
Bjarni frá Hofteigi: Þessi skáld eru að freisa sig undan áhrifavaldi þeirrar
listar sem var og undan formi þeirrar listar....
ákveðnu viðhorfi skáldsins til
umhverfis síns og lífs og listar al-
mennt. Og hann getur afneitað
vissum skynjunum og sýnum, á
þann hátt að túlka þær ekki. En
þetta viðhorf er af mörgum þátt-
um undið, upplagi, uppeldi,
menntun, aðstæðum og ástandi í
þjóðfélaginu, og skilji skáldið
pólitíska atburði sinnar samtíðar
og gruni um leið, hvert framtíð-
ina ber, þá er fátt, sem sker eins
glögglega úr um örlög hans sem
skálds og manneskju.
Frelsun undan
fyrri tíma
Á vorum dögum stendur meira
til í heiminum en alla-jafna áður.
Það eru gerðar stórkostlegar
uppgötvanir í vísindum er munu
hafa meiri áhrif á líf manna en
flest, sem áður hefur verið gert í
þeim efnum. Fjöldi þjóða kynnist
um þessar mundir nýjum þjóðfé-
lagsháttum og nýrri skipan fé-
lagsmála, og þeim mun óskap-
legri sem hörmungar stríðsár-
anna voru því djarfari vonir
hlýtur fólkið að ala um framtíð-
ina. Það mætti því undarlegt
heita, ef skáldin reyndu ekki nýj-
ar leiðir í list sinni, en vægju síf-
ellt í knérunn stirðnaðra forma
og viðtekinna siða. Frelsi er kall
og lögmál vors tíma öllum hlutum
fremur. Frelsi er afstætt, og hug-
takið táknar ekki varanleg sann-
indi eða algilt ástand nema í
þrengdri merkingu. Andlegt
frelsi hverrar kynslóðar er fólgið í
því, að hún nái að setja sinn per-
sónulega svip á heiminn, lesi sína
eigin drætti í svip hans, heyri sína
eigin rödd í harki tímanna, ráði til
lykta vandamálum sínum sem
mest eftir sínum eigin lögmálum.
- Þegar Jón úr Vör og önnur
skáld yrkja órímuð ljóð, eru þeir
að frelsa sjálfa sig undan áhrifa-
valdi þess tíma, sem var og undan
formi þeirrar listar, sem þá átti
sína aðild í sögu hans og lausn
þess vanda, er að honum sótti, og
glataði sköpunarmætti sínum við
inngang nýrrar aldar og nýrra
viðfangsefna. - í órímuðu ljóði
heyra þeir sína eigin rödd. Á
þeim vegum leysa þeir gátu sinn-
ar listar.
„Listöfgar“
og þjóðfélag
En nú er komið að stórum hlut
og alvarlegum í þessu máli. í
grein sinni segir Sigurður Þórar-
insson réttilega, að ungu skáldin í
Svíþjóð sem standa að tímaritinu
40-tal (5, tugurinn) og eru kennd-
ir við það, myndu kalla skáldskap
Jóns úr Vör gamaldags. í því
sambandi minnist maður þess að
hafa lesið ljóð, sem hann kann
ekkert nafn yfir nema listöfgar.
Þau sýnast svo fjarstæð bæði um
stflbrögð, myndir og hugmynda-
tengsl, að lítill vegur er að átta sig
á þeim.
Ég dæmi ekki þessa list sem
slíka, en ég spyr: Hver eru rök
hennar? Svarið er, að þjóðfélag
það sem skáldin búa í, veitir þeim
ekki andleg lífsskilyrði og
þroskamöguleika. Með tilveru
sinni einni táknar kapítalskt
þjóðskipulag misrétti, fátækt og
armóð þegna sinna og styrjaldar
milli þjóða. í slíku andrúmslofti
fær skáld á vorum dögum ekki
þrifizt. En - hann misskilur sjálf-
an sig, ef hann ætlar sér að leysa
gátu sína í einhliða listdýrkun.
Vera má að hann njóti þar stund-
argriða, en þar er um enga lausn
að ræða. Fyrr eða síðar rekur
hann sig á, að hann erþjóðfélags-
þegn, og sé þar allt í sama horfi,
hefst flótti á nýjan leik - eða
sjálfsmorð. Rétta leiðin fyrir
hann er sú að beita vopnum gegn
þeim þjóðfélagsháttum, sem
vegna sjálfráðrar og ósjálfráðrar
andstöðu við þróun sögunnar og
frelsisvilja fólksins hrekja hann
frá sér útí listkukl eða dauðann.
Til þess þarf bæði siðferðilegan
styrk og skilning á þjóðfélagsleg-
um sannindum. En skáld er þá
fyrst í samræmi við sig og heim-
inn, er hann opnar hug sinn fyrir
þeim straumum, sem í dul og
hljóði leita sér vega um hjarta
fólksins og opna þeim nýjar sýnir
á líf og tilveru. - Skáldið hlýtur að
tengja saman líf og list í órofa
heild.
Ég endurtek, að ég fyrirdæmi
ekki þessar listöfgar, sem ég kalla
svo, en ég ákæri það þjóðskipu-
lag, sem samkvæmt eðli sínu neit-
ar lífdraumum skáldsins um fyll-
ingu og hrekur hann síðan í ann-
an heim, þar sem hann leggur
stund á fagurfræðilegar vanga-
veltur, ef hann hefur ekki mátt til
að rísa gegn þessu þjóðskipulagi
eða skilur ekki, hvar skórinn
kreppir. - Það skal tekið fram, að
skáld sem þessi eru fágæt á ís-
landi og Jón úr Vör er ekki meðal
þeirra.
(Millifyrirs. áb.)
4 SÍÐA - ÞJÖÐVILJINN Sunnudagur 6. júlí 1986