Þjóðviljinn - 06.07.1986, Blaðsíða 5

SUNNUDAGSPISTILL
Menningarnýjungar
og vinstrimennska
/ tilefni erindis dr. Arnar Óiafssonar á rithöfundaþingi
Árithöfundaþingi ívorfluttidr.
Örn Ólafsson erindi, sem
hann síðan birti í Morgunblað-
inu þann 22. júní undirfyrir-
sögninni „Opingátt eða íhald“
-undirfyrirsögnin er„Er-
lendar menningarnýjungar".
Þarfjallar hann um það, að
lengi hafi menn haft af því
áhyggjuraðíslenskmenning
væri í háska stödd í holskeflu
erlendra áhrifa, sem kannski
mundi sópa burtu öllum þjóð-
arsérkennum ef ekki fyndust
góð ráðítímatekin.
Sjálfsagðir hlutir
Örn lítur í snarhasti yfir söguna
allt aftur til hinna rómantísku
tíma, og kemst að þeirri niður-
stöðu að oftar en ekki hafi óttinn
við holskefluna erlendu verið
næsta óþarfur. Góð skáld hafi
reyndar haft sig mjög í frammi
um að veita hingað (einkum með
þýðingum) erlendum menningar-
straumum, sem hafi virkað sem
góður áburður á innlenda skáld-
skaparmold. Og þeir reyfarar,
sem til landsins hafa streymt allt
frá aldamótum, hafi ekki gert ís-
lenskri menningu, sem er náttúr-
lega mjög við bókina riðin, neitt
það ógagn að harmatölum taki.
Þetta er allt saman gott og
blessað og kannski óþarft að setja
á langar ræður um tiltölulega
sjálfsagða hluti. Hitt gæti verið
varasamara ef menn gerðu of
mikið úr hliðstæðum milli þýddra
reyfara, sem hér hafa augum
mætt í meira en hundrað ár, og
þeirrar sannkölluðu „holskeflu"
af stöðluðu afþreyingarefni sem
að sækir í miðlum af nýrri gerð - á
myndböndum og í gervihnattasj-
ónvarpi. Og er - nota bene - á
ensku. Þar er um að ræða vanda
af allt annarri stærðargráðu en
þær Kapítólur og Menn með stál-
hnefa, sem ýmsir góðir menn
hneyksluðust á hér á árum áður.
Módernisminn
tafinn
En það eru tilteknar áherslur
og kenningar í grein Arnar Ólafs-
sonar sem full ástæða er til að
gera nokkrar athugasemdir við.
Hann ver töluverðu plássi til að
fjalla um módernisma í íslenskri
ljóðlist, atómskáldskaparum-
ræðuna svokölluðu, sem stóð
með nokkrum rokum á fyrsta ár-
atugnum eftir stríð. Hann telur
að einangrunarhyggja og nýjung-
afjandskapur hafi þá tafið fyrir
nauðsynlegri framvindu í bók-
menntum, nánar tiltekið ljóðlist.
Og hann leggur sérstaka áherslu
á að vinstrimenn ýmiskonar hafi
borið þar þunga ábyrgð, sumir
vegna oftrúar á íslenskri hefð al-
þýðlegri, aðrir (m.a. Kristinn E.
Andrésson) vegna þess að þeir
hafi með nokkrum hætti gerst
liðhlaupar frá eigin hugmyndum
um nauðsyn nýs forms með ný-
jum tímum. Og liðhlaup þetta út-
skýrir Örn bæði með einskonar
dagskipan Stalíns og svo því, að
þeir sem vildu nýtt þjóðfélag hafi
ekki getað sætt sig við þá uppgjöf
skálda fyrir einsemd og tilgangs-
leysi, sem þessir menn töldu sig
finna í módernismanum. Hann
segir meðal annars:
„Alþjóðasinnar og módernistar
sneru við blaðinu á fjórða árat-
ugnum. En það er aftur liður í
alþjóðlegum straumhvörfum á
þeim tíma, þjóðfylkingarstefnu
Alþjóðasambands kommúnista,
sem vildi efla almenna samstöðu
um viðhald ríkjandi menningar
gegn ógn fasismans. Samnefnar-
inn varð íhaldsstefna. Það er ekki
um að villast að þessi stefnu-
breyting seinkaði komu módern-
ismans til íslands, og hélt mó-
dernistum lengi við hefðbundin
yrkisefni“.
Hér er flest rangt.
Kynslóðaskipti
Það er mikill óþarfi að leita til
Alþjóðasambands kommúnista
til að skýra þær deilur sem stóðu
hér uppi á Islandi um rím, ljóð-
mál og stuðlanna þrískiptu grein.
Nærtækast er blátt áfram að
tala um kynslóðaskipti, þótt það
sé kannski lítt „fræðilegt". Mód-
ernisminn var borinn uppi af yng-
ri mönnum sem höfðu lesið og
reynt annað heima og erlendis en
þeir sem helst tóku upp hanskann
fyrir íslenska ljóðahefð. Þeir
menn voru til, sem höfðu byrjað
skáldferil sinn í hagmælskunni
miðri á þriðja áratugnum en
steyptu sér í formbyltinguna á
hinum fimmta - ég á vitanlega við
Jóhannes úr Kötlum. En þeir
voru ekki margir.
í annan stað er rétt að minna á
það, að það er mikil einföldun að
gefa það í skyn að í atómskáld-
skapardeilunni hafi íhaldsamir
rauðliðar fyrst og síðast staðið
gegn einskonar nýjungaþörf
handan við pólitíska strauma.
Það er rétt að minna á það, sem
einhvernveginn dettur upp fyrir
hjá Erni, að mest eru þetta rót-
tæklingar af ýmsu tagi að deila sín
ímilli ogvettvangurinn vareinna
helst Þjóðviljinn, Tímarit Máls
og menningar og síðan Birtingur.
Þórbergur Þórðarson, Gunnar
Benediktsson, Björn Sigfússon
og fleiri skutu á „atómskáld“ á
síðum Þjóðviljans og Máls og
menningar. Bjarni Benediktsson
frá Hofteigi var bæði með nauð-
syn endurnýjunar (samanber
málsvörn hans fyrir Jón úr Vör
sem birtist á öðrum stað í blaðinu
í dag) og uggandi um „formdek-
ur“ eða „geðleysi“ skálda - og
átti um þetta orðastað við einn af
helstu málsvörum nýrrar skáld-
akynslóðar, Einar Braga, einmitt
hér í Þjóðviljanum. (Um það má
vísa til vinsamlegrar ritdeilu milli
þeirra í blaðinu eftir frægan stú-
dentafund um ljóðlist 1952). Það
var svo í þessu dagblaði hér, að
Einar Bragi hélt áfram skothríð
sinni á hefðina og í Tímarit Máls
og menningar skrifaði Sigfús
Daðason merka grein „Til varnar
skáldskapnum" þar sem hann
kvað niður mjög rækilega marg-
skonar fordóma gegn sinni kyn-
slóð - meðal annars þá að hinn
nýi skáldskapur væri einskonar
flótti frá lífsins vanda og þar með
happafengur fyrir vini hins
óbreytta ástands.
Með þessu er ekki verið að
halda því fram, að skáld-
skaparumræðan á eftirstríðsár-
unum hafi verið einskonar einka-
mál vinstrisinna. Meðal þeirra
sem til máls tóku voru þeir Jónas
frá Hriflu, Tómas skáld Guð-
mundsson, Ingimar Jónsson,
„hagmæltir Framsóknarbændur
úr sveit“ ogsvo mætti lengi telja-
og ekki verður betur séð, en að
þeir hafi yfirleitt verið heldur erf-
iðir hinum unga skáldskap, ef
ekki fullir haturs og fjándskapar.
(Einn kallaði Jón úr Vör „ljóða-
kvisling'4 svo dæmi sé nefnt). En
hvað sem því líður: þeir voru yfir-
leitt róttækir í viðhorfum, sem
báru „formbyltinguna44 fram til
sigurs - eins og flestir þeir voru
einnig sem drógu af henni vissa
lærdóma í leit að „nýju jafnvægi44
milli nýmæla og hefðar.
Hvers konar
áhyggjur?
Það andóf sem á þessum árum
kom fram hjá einstökum sósfal-
istum gegn nýjum skáldskap og
seinna gegn nýrri skáldsögu kem-
ur að mínu viti lítið við tilteknum
afleiðingum samfylkingarbaráttu
gegn fasisma á fjórða áratugnum.
Þetta andóf er mjög tengt við
áhyggjur af íslenskri menningu
og sjálfstæði - og þær áhyggjur
spretta með fullkomlega sjál-
fsögðum hætti af ameríkaníser-
ingu og herstöðvajukki. (Sjálf
„atómskáldin44 ortu einnig út frá
þeim áhyggjum eins og sjálfsagt
er, þótt Orn Ólafsson hafi til-
hneigingu til að harma að þar
með hafi módernistarnir tafist við
„hefðbundin yrkisefni44!). í ann-
an stað var vinstraandóf gegn ný-
jungum tengt áhyggjum af því, að
óbrúanleg gjá kynni að skapast
milli almennings og skálda. f
þriðja lagi var þessi andúð tengd
frómri en þröngsýnni ósk um að
skáld gerist leiðtogar fjöldans og
hvetji hann til dáða.
Og eins og fyrr var að vikið:
nýjungamennirnir sjálfir vissu vel
af öllum þessum áhyggjum og
spurningum. Þeir vísuðu þeim
ekki frá sér, en þeir áttu sín svör
við þeim, sem voru - vegna öðru-
vísi reynslu á ýmsum sviðum -
önnur en þeir hefðbundnu og efa-
gjörnu kunnu.
Nýtt er nýtt
er nýtt...
Að lokum þetta.
í erindi Arnar Ólafssonar og
mörgum öðrum skrifum fer þó
nokkuð fyrir þeirri einföldun,
sem setur jafnaðarmerki á milli
nýjunga og formbyltingar og þess
sem gott er, en annað slíkt jafn-
aðarmerki á milli hefðar og
íhaldssemi og stöðnunar. Vitan-
lega er það svo í reynd, að á
hverjum tíma gerist margt í senn í
bókmenntum, sem truflar slíkt
skipurit. Álitleg nýjung getur til
dæmis snúist í tuggu og klisju fyrr
en varir - hvort sem um er að
ræða eltingaleik súrrealista við
veröld draumsins eða tilraun
sovéskra höfunda til að búa til
sögur þar sem Vinnan og Vélin
kæmu í staðinn fyrir „hefðbund-
na persónusköpun44 - svo að tvö
gjörólík fyrirbæri millistríðsá-
ranna séu nefnd. Hið nýja er svo
óendanlega margrar ættar - það
getur verið eins mikið landnám
að leiða tiltekna manngerð inn í
skáldsöguna og að reka allar
manngerðir út úr henni. Og þeg-
ar hið frjálsa ljóðform hefur lifað
andmælalaust í þrjátíu ár, eignast
• sín stórskáld og sína apaketti,
sigrað í háska og koðnað niður í
nýjum klisjum - þá getur það á
tilteknu skeiði orðið öllu öðru
nýrra og frumlegra að glotta við
tönn rímandi. Það hefur verið
sagt, að í listum liggi engin leið til
baka, og má það vel vera rétt. En
eins getur vel verið, að í listum
liggi leið í hring - við komum aft-
an að vinum og fjendum eftir
drjúga ferð, en ekki í sama punkti
og áður, því það fer ekki hjá því
að margt gerist á ferlinu sjálfu.
Trúðurinn mikli
er látinn
Coluche án gervis: „Til er fólk
sem á börn af því það hefur ekki
efni á að eignast hund..."
Þekktasti trúður Frakklands,
Michel Coluche, lést nýlega í
umferðarslysi, aðeins41 árs
að aldri. Hann var vanur að
heilsa áhorfendum sínum
með einhverri ósvífni á borð
við „Sælir hálfvitar" og var
manna snjallastur í „svörtu“
gamni um flestar heilagar kýr
Frakklands - forsetaembætt-
ið, trúarbrögðin, kynlífið og
kynþáttafordómana. Það er
að segja: hann skar við trog
með grófu og sterku háði það
sem eftir varaf heilögum kúm,
á þeim sviðum sem upp voru
talin.
Einu sinni ætlaði hann að efna
til mikillar skemmtunar fyrir
sjálfan sig og aðra með því að
bjóða sig fram til forseta árið
1981. Hann hafði fengið marga
mæta menn til að mæla með sér,
en féllst svo á að hætta við allt
saman.
Coluche kom fram í kvikmynd-
um og sjónvarpi og hann bjó til
feiknavinsæla plötu sem nefnist
„Les lnderdits“ - það sem bann-
að er. Hann var sonur húsamál-
ara og byrjaði ungur að vinna við
færiband í verksmiðju en strauk
fljótt úr þeirri prísund. Hann
gekk aldrei í skóla en lærði að
leika með þeirri aðferð „að
herma eftir einhverjum sem var
allt öðruvísi en ég sjálfur44. Til
dæmis fór hann einu sinni að sjá
allar myndir Elizabeth Taylor,
sem hann komst yfir, til að læra
tækni hennar og „stæla44.
Coluche var mikið á fartinni
innan um fólk, hlustaði eftir orð-
um sem hvunndagsmaðurinn
franski lét falla um menn og mál-
efni í almenningasfarartækjum
og kaffihúsum og smíðaði úr
heimsku samborgaranna og for-
dómum grimmar háðssenur, sem
hann flutti fólki í hefðbundnum
búningi trúðsins - í röndóttum
galla og með rautt nef. Hann var
þekktur fyrir að smyrja þykkt á,
hikaði ekki við að beita úrræðum
„skítasögunnar44 í takmarkalausu
virðingarleysi sínu fyrir stofnun-
um og átrúnaði Frakklands. Með
árunum varð þó sú persóna sem
hann hafði skapað eins og „fág-
aðri44 - beitti lævísari aðferðum í
hinu mikla stríði við mannlega
heimsku og dauða viðbragðanna.
(áb tók saman)