Þjóðviljinn - 22.11.1986, Blaðsíða 8

MENNING
Rússneskur
Kristur
í úlfakreppu
Fjodor Dostojevskí. Fávitinn. Fyrra
bindi. Ingibjörg Haraldsdóttir þýddi.
Mál og menning.
Nú fjölgar furöu hratt, miðað
við það sem við áður áttum von á,
góðum þýðingum á merkum
skáldverkum. Og lokseru íslend-
ingar farnir að sýna nokkum
sóma Dostojevskí karli - fyrir
tveim árum kom Glæpur og refs-
ing út í nýrri þýðingu Ingibjargar
Haraldsdóttur, og nú hefur hún
þýtt fyrri hluta sögunnar um Fá-
vitann Myshkfn fursta, einhverja
fróðlegustu persónu skáldsögu-
listarinnar.
Ekki verður, svo vel sé, skrifað
um aðeins fyrri hluta þessa mikla
verks. Má þó taka fram, að fyrsti
hluti sögunnar, um 190 bls. sem
allur gerist á einum degi, er
eitthvert eftirminnilegasta dæm-
ið sem hægt er að finna um frá-
sagnarlist Dostojevskís. Fram
stígur mikið persónunafn, og er
hver og ein þeirra undir ofurvaldi
þeirrar ríkjandi „ástríðu“ sem
Dostojevskí vill að stýri þeim ein-
staklingum sem eru þess virði að
skrifað sé um þá. Það er spunninn
mikill samsærisvefur um þá fögru
Nastösju, sem hefur verið frilla
auðkýfings nokkurs sem vill
Iosna við hana. Það á að selja
hana í hjúskap ungum manni og
framgjörnum, Ganja Ívolgín, og
húsbóndi þess manns, Jepantsjín
hershöfðingi, hugsar sér líka gott
til glóðarinnar. En mun hin
myrka ástríða Rogosjíns kaup-
mannssonar til Nastösju ekki
gera strik í þann ærulausa
reikning? Og konur sögunnar,
stoltar og hreinskiptnar og þó
engin sem Nastasja sjálf, þær láta
ekki gott heita - öðru nær. Og
það er efnt til hvers uppgjörsins
af öðru með heiftarlegum orða-
senum, svívirðingum, löðrungum
og frægri eldraun (Ganja vonbið-
ill má eiga 100 þúsund rúblur sem
Rogosjín ætlar að borga fyrir
Nastösju, ef hann skríður inn í
arineld eftir þeim). Og innan í
þennan fáránlega og spillta heim
er kominn sá sem er allra manna
undarlegastur, guðs lambið Mys-
hkin fursti, sem skilur alla, elskar
alla og fyrirgefur öllum - og lýsir
allt í einu yfir ást við fyrstu sýn á
Nastösju og fær meira að segja
bréf í sömu andrá upp á það að
hann hafi hlotið miljónaarf....
Söguþráðurinn á eftir að rakna
síðar meir meira en Dostojevskí
sjálfur kærði sig um. En alla daga
verður þessi saga hans í minnum
höfð fyrir sterkar persónulýsing-
ar og fyrir einhverja merkileg-
ustu tilraun sem gerð hefur verið
til að skapa „hinn frábæra mann“
í skáldsögu.
Á næstliðnum áratugum áður
en sagan kom út höfðu rússneskir
höfundar svarað því, hver með
sínum hætti, hvaða mann þeir
teldu „hetju vorra tíma“. Stund-
um var það glæsimennið unga og
lífsþreytta fyrir aldur fram, sem
sóar góðum kröftum í fremur
meiningarlaust kvennafar
(Púsjkín og Lermontof). Síðan
vangaveltumaðurinn, hinn upp-
lýsti en viijalausi rússneski Ham-
Iet, sem átti ekki einu sinni þrótt
til að rísa undir konuást (Túrgen-
éf, Gontsjarof). Enn síðar kemur
níhilistinn til sögunnar, en er eins
og fæddur á röngum stað og tíma
(Bazarof Túrgenéfs). Dostojev-
skí svaraði spurningunni um
söguhetjuna með Kristsfi'gúru.
Og viðurkenndi um leið, að hann
væri að ráðast í feiknalega erfitt
verk - þegar hann sjálfur fletti í
huganum heimsbókmenntunum
fann hann ekki aðra „frábæra“
eða „fagra“ menn en Don Kik-
hóta og svo Pickwick hjá Dick-
ens. Honum fannst þeir ágætir án
væmni vegna þess, að þeir voru
spaugilegir. Sitt dæmi ætlaði
hann að leysa með því að færa
Myshkin fursta sem næst Kristi.
Það er gert með manngæsku
hans, einlægni og nánu sambandi
Dostojevskí
við böm, með ofurmannlegum
skilningi á því hvað leynist í sál
hvers manns, með því að hann er
ávallt reiðubúinn til að þjást fyrir
aðra menn, verðuga sem óverð-
uga. Skáldið vissi vitanlega, að
hann gat ekki farið að líkja eftir
guðspjöllunum, og því reynir
hann að firra sjálfan sig nokkrum
vandræðum, m.a. með því að
gera Myshkin manna saklausast-
an (hvað sem glöggskyggni hans
h'ður). Hinn rússneski Kristur
Dostojevskís bíður svo herfi-
legan ósigur (í seinna bindinu).
Og það er kannski ekki úr vegi að
benda strax á það, að þetta gerist
ekki vegna þess eins að Myshkin
er staddur í syndahafinu miðju.
Pað er sakleysið sem veldur því,
að sú hjálp sem hann vill öðram
veita kemur ekki að haldi. Kann-
ski gerir hún illt verra (eins og
mannleg samhjálp hjá Franz Kaf-
ka síðar meir). Furstinn skilur til
dæmis ekki, að hinar tvær fögru
og stoltu konur sögunnar, Nast-
asja „hin blygðunarlausa" og
hershöfðingjadóttirin Aglaja,
elska hann sem konur - en hann
er því miður dæmdur úr leik í
þeim efnum, þótt aðrir átti sig
ekki á því. Og því fer sem fer.
Skrýtið reyndar - „hetja vorra
tíma“ bíður í rússneskum bók-
menntum jafnan ósigur fyrir
Konunni - hvort sem hún er
glæsimennið, draumóramaður-
inn, níhilistinn - eða hinn
rússneski Kristur.
En semsagt - sögunni er ekki
lokið í íslenskri þýðingu. Með
henni hefur Ingibjörg Haralds-
dóttir unnið gott verk og vandað,
hún hefur fundið sér þann ís-
lenskan málblæ sem hvorki er
forneskjulegur né heldur færður
úr hófi til nútímamáls. Má vera
að stundum skorti nokkuð á stíl-
rænan ofsa Dostojevskís, en sá
vandi er líka tengdur þeim mun,
sem í raun er á rússnesku og ís-
Iensku.
-ÁB
Landið, skáldið, manneskjan
Thor Vilhjálmsson.
Grámosinn glóir.
Svart á hvítu. 1986.
Ásmund nefnir Thor Vil-
hjálmsson aðalpersónu þessarar
sögu. Lesandinn hittir hann fyrst
í glaumi erlendrar stórborgar og í
þeirri kynningu, sem er einkar
glæsilega skrifuð, kynnumst við
fyrst tvíeðli þessa manns sem á
eftir að fylgja okkur á leið okkar
inn í söguna. Heimsborgarinn
tekst á við íslendinginn, skáldið á
við embættismanninn, vígreifur
einstaklingshyggjumaður, sem
trúir á undur tækninnar og lykil
hins gullna gjalda, glímir við
þann sem „ægir hið dæmda þjóð-
líf... að hugsa til þessarar von-
lausu þjóðar sinnar" sem ekkert
virðist eiga sameiginlegt nema
„eymdina og afturgöngurnar“.
Og kannski er óþarft að taka
það fram, að Ásmundur er eins
og skilgetinn bróðir Einars skálds
Benediktssonar og það dapur-
lega glæpamál sem hann flæktist í
sem ungur sýslumaður er Sól-
borgarmálið, sem Einari varð til
mikils ama: Hálfsystkini eignast
bara saman og fyrirkoma því,
pilturinn játar, stúlkan fremur
sjálfsmorð....
Þetta er ferðasaga., Ásmundur
er á leiðinni heim, hann er horf-
inn frá tónaspiii, undan pálm-
skugga, hálfa söguna er hann
með fylgdarmanni sínum á asa-
lausri reið yfir fjöll og dali. Nátt-
úran steypist yfir hann og lesand-
ann af öllum þeim krafti og
myndvísi sem í penna höfundar-
ins býr og heimtar af hinum unga
og glæsilega höfðingja að hann
öðlist af þeim áhrifum mátt til
afreka bæði í skáldskap og á öðr-
um sviðum. Á einum stað er talað
um það hve þakklátur hann er
„að hafa notið hrikalegrar feg-
urðar á fjöllum sem hóf hugann
svo hátt frá öllu því sem kúrði
lágt, og var ómerkilegt og h'til-
fjörlegt.... Ferðin hafði stælt hug
hans og kjark og magnað hann til
þess að mæta því sem var ömur-
legt og andstyggð, og láta það
ekki smækka sig né hefta flug
sitt.“ Og hann vildi yrkja sér til
sáluhjálpar „fullnýta afl sitt til að
bjarga sjálfum sér, og lyfta þjóð
sinni til hins mikla hlutverks sem
hann hafði dreymt handa henni.“
Sagan er svo um það, að þetta
tekst ekki, náttúran fagra og
hrikalega mun að vísu verða
drjúg til skáldskapar, en skáld-
skapurinn mun ekki gera mann-
inn heilan, og þjóðin mun enn
hnípin og í vanda. Stef Jóns
morðingja, sem slegið er þegar í
fyrsta kafla þegar hann drekkur
unnustu sinni óléttri, er eins og
áleitin áminning um hina miklu
fjarlægð milli glæstra drauma
hins unga höfðingjaefnis og myr-
krar evmdar í mannlífi. Og sjálf-
ur er Ásmundur á leið inn í harm-
leik hálfsystkinanna, sem hér
heita Sólveig og Sæmundur Frið-
geir, harmleik sem ítrekar það
við Ásmund að hann er ekki
frjáls „loftfákur” heldur bundinn
lágri jörðu, þungbærri sögu, óf-
relsi.
Hann lærir og fleira - hann
gekk til leiks með þann arf frá
lærifeðrum og föður sínum, að
hörku beri að sýna í afbrotamál-
um, allt að því grimmd, og þessu
fylgir Ásmundur eftir í yfir-
heyrslum yfir piltinum Sæmundi
og fær hann svo til að játa það
sem ekki mátti viðurkenna. En sá
sigur dómarans er dýrkeyptur -
stúlkan fremur sj álfsmorð og höf-
undur sýnir með útsmognu ör-
yggi hvert áfall það er Ásmundi í
annarri yfirheyrslu yfir hálfbróð-
ur hennar - nú er sem skipt sé um
hlutverk, nú er sýslumaður eins
og að leita að málsbótum, þar
sem hann fann engar fyrr.
Margar stoðir renna undir
áhuga lesandans á þessari sögu.
Tilvistarvandi Ásmundar, sem er
vel til skila haldið. Fyrirferðar-
minni persónur sem eru hafðar til
að andmæla honum - presturinn
sem boðar miskunnsemi, bónd-
inn sem trúir á mátt samstöðunn-
ar, bóndakonan sem líst ekki á að
allt sé til peninga metið. Ástar-
saga hálfsystkinanna er merkileg
blanda aldarfarsdæmis um alls-
leysingja sem ólust upp á hrak-
hólum og áttu aldrei neitt nema
hvort annað í forboðnum ástum.
Og svo viðleitni til að stækka þá
sögu, lyfta ástinni og brímanum í
kosmískar hæðir, kalla á helgar
bækur og fomar, henni til styrkt-
ar - bæði fórn Abrahams og hlut-
skipti Medeu sem börn sín myrti
þegar Jason sveik hana - eru höfð
til að stækka Sólveigu. Þessa
stoltu konu sem áður en lýkur
hefur sigrast á höfðingjaefninu,
dómaranum, lagakróknum -
blátt áfram vegna þess að allt hef-
ur verið frá henni tekið, sá sem í
þeirri stöðu er verður frjáls
manneskja á ný.
Augu listamálarans Thors
dansa yfir íslenska náttúru og sjá
þar liti marga og samsetta (til
dæmis „fjólubláfölan“ mosa),
þar eiga sér stað stöðug og lífleg
hvörf - mannlífið verður náttúra
og náttúra mannlíf: „Klettar
þjóna til að bera goðsögulega
svipi og fyrirburði og atvik með
skírskotun úr mannlífinu.“ Hér
kemur öðru hvoru að ofgnótt eða
vissu ofhlæði, sem menn muna úr
fyrri bókum Thors - en á móti
kemur að það er verið að segja
sögu af persónum með aðild og
rétti og því verður myndsýning
orðanna marksæknari en hér
áður fyrr.
Það er vísað í skáldskap og
forna texta, m.a. Njálu og Sturl-
ungu, og ekki síst í sagnaarfinn -
þarna eru sögur af ætt Bakka-
bræðra, og draugasögur og fyrir-
boðar í draumum og fleira það
sem hefur einkennt þjóðlega
sagnaskemmtun og Thor fer með
eins og honum best þurfa þykir til
að sýna hið fáránlega og hrika-
lega og svo grimmd þess lands
sem á það til að gleypa sína bestu
svni í bókstaflegri merkingu. Það
er líka í textanum víða að finna
skemmtilegan ærslaleik með
mannlegt fas og útlit. Verjandinn
í málinu var „fremur stór maður
og rúmaði mikinn fjálgleik,"
meðhjálparinn „hefði getað haft
dóttursyni sína alla þrjá undir
skegginu og leynt þeim þar fyrir
refsigjarnri móðurþeirra". Glóð-
in í sígarettu ástkonu Ásmundar
var „eins og auga í dýri sem hefur
týnt hinu á veiðum“ - svo enn sé
nefnt dæmi um óvæntar ten-
gingar.
Nú eru sjö ár síðan næstsíðasta
skáldsaga Thors Vilhjálmssonar
kom út. Með þeirri sögu sem nú
kemur út hefur hann gengið í
endurnýjun lífdaga. Hann tengir
sig við hefðbundið sögusnið - en
gefur ekki að heldur upp á bátinn
sjálfstæði sitt og sérleika. Thor
hefur færst nær hinum „venju-
lega“ lesanda ef svo mætti að orði
komast - án þess að slá af kröfum
- og um leið sannfærir hann okk-
ur með ótvíræðum hætti að hann
er fjölhæfari rithöfundur og úrr-
æðabetri, en sum okkar hafa
stundum ætlað. ÁB
8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN