Þjóðviljinn - 22.11.1986, Side 9

MENNING
Lýst eftir afruglara
Þaö er yfirleitt erfitt að sjá þjóðfé-
lagslegar breytingar samtímans,
nema þær séu umfangsmiklar og
greinilegar. Af því tagi er sú
breyting sem að undanförnu hef-
ur orðið á fjölmiðlun á íslandi.
Auðvitað taka menn eftir öðru
eins og því að hér á höfuðborgar-
svæðinu hafa bæst við ný út-
varpsstöð og ný sjónvarpsstöð.
Þá hefurtímaritum farið fjölgandi
á síðastliðnum árum, og virðist
nú liðin sú tíð er ógerningur þótti
að halda úti tímaritum á Islandi.
Ýmis þessara nýju tímarita helga
sig ákveðnu sérsviði og hafa þar
af leiðandi sérstöðu og verða því
litin öðru augum en þeirfjölmiðlar
sem sækjast eftir vinsældum ai-
mennings.
Afþreying og
skapandi menning
Nú skyldi maður ætla að þessi
fjörkippur sem kominn er í um-
fang fjölmiðlunar á íslandi, yki
stórlega á fjölbreytni og ýtti undir
samkeppni í vönduðum vinnu-
brögðum. En því er því miður
ekki að heilsa, og sannast hér sem
oftar að það er sitt hvað umfang
og innihald. Einhæfnin virðist
ótrúlega lífseig og rúmfrek og
furðu margir fúsir að þjóna henni
dyggilega. Svo er að sjá sem hug-
myndir fjölmiðlamanna um vin-
sældir séu nær eingöngu fólgnar í
því að róa á mið lágmenningar og
afþreyingariðnaðar. Slíkt ber
ekki einungis vott um metnaðar-
leysi og skort á hugmyndaflugi,
heldur fylgir því einnig veruleg
hætta sem nauðsynlegt er að
menn geri sér grein fyrir sem
fyrst. Og þessi hætta er einfald-
lega sú að menn hætti að gera sér
raunverulega grein fyrir þeim
mismun sem er á afþreyingariðn-
aði og skapandi menningu.
Skapandi menning er ævinlega
leit. Hún er sameiginleg leit að
sjálfsímynd og þeim andlega
þroska sem sífelldlega krefst
dýpri hugsunar, skarpari skiln-
ings og næmari skynjunar á ytri
og innri veruleika. Þess vegna er
hún í eðli sínu tilætlunarsöm og
krefst mikils af öllum þátttakend-
um sínum. í raun er sköpun
hennar ævarandi einmitt vegna
þess hversu kröfuhörð hún er.
Sköpun hennar er ekki einungis
hjá upphafsmönnum og höfund-
um listaverka. Það er ekki síður
skapandi að veita slíkum lista-
verkum viðtöku. Sköpun skáid-
verks er ekki lokið fyrr en lesand-
inn hefur tileinkað sér það á sinn
persónulega hátt og lagt fram
skilning sinn og íhugun. Og hið
sama gildir um málverk og tón-
verk. Þessi sífellda og síendur-
tekna sköpun hindrar stöðnun,
veitir lífsfyllingu og tilgang, því
að í leitinni sjálfri er mikill til-
gangur fólginn.
Afþreytingariðnaðurinn er
andstæða skapandi menningar að
því leyti að hann skilur ekki hluta
sköpunarinnar eftir hjá viðtak-
andanum. Hann krefst ekki íhug-
unar og þess vegna er hægt að
sinna honum umhugsunarlaust.
Hann veitir innihaldslítið stund-
argaman sem skilur ekkert eftir.
Hann fær manninn til að gleyma
sér um stund en kallar ekki á vit-
und hans. Hann er í eðli sínu
sljóvgandi en ekki þroskandi. Sí-
felldur austur afþreyingar verður
því til þess að lama frumkvæði
manna. Þeir láta mata sig mar-
andi í hálfu kafi andlegs meðvit-
undarleysis. Og verði slíkt ástand
að einkenni þjóðar, þá er ekki
mikils að vænta.
Að gera
ómerkilega hluti
merkilega
Nú er málið að sjálfsögðu ekki
svo einfalt að hægt sé að kenna
nýjum fjölmiðlum eingöngu um
dýrkun afþreyingariðnaðarins,
en þeir hafa óneitanlega aukið
hana. Og um leið haft óheilla-
vænleg áhrif á suma þeirra fjöl-
miðla sem fyrir voru. Hluti af á-
stæðunni eru einhverjar óljósar
hugmyndir um „hvað fólkið vill“
og jafnframt samkeppni um
auglýsingar. Viðleitnin til að
selja fjölmiðil og um leið auglýs-
ingar í hann á forsendum þess
sem fjöldinn er talinn láta sér vel
líka. Og þá er rétt að gera sér
grein fyrir því sem virðist óað-
skiljanlegur fylgifiskur daðursins
við afþreyingariðnaðinn, en það
er að umgangast ómerkileg fyrir-
bæri eins og þau séu merkileg.
Þegar slík lyrirbæri fá umfangs-
mikla umfjöllun á áberandi stað í
fjölmiðlum en skapandi menning
er gerð hornreka, þá er um leið
verið að segja fólki á óbeinan hátt
að innantóm afþreyingin sé
merkilegri en viðleitni til alvar-
legrar listsköpunar sem er menn-
ingarleg kjölfesta hverrar þjóðar.
Oft fylgir þessu þrástagl þess efn-
is að skapandi menning sé
„leiðinleg“ og „fyrir einhverja
sjálfskipaða menningarvita" sem
„telji sig þess umkomna að hugsa
fyrir aðra“. Þess í stað eigi allt að
vera „létt og skemmtilegt“.
Um þetta má nefna mýmörg
dapurleg dæmi. Man ekki ein-
hver ennþá eftir öllum gaura-
ganginum í kringum Gleðibank-
ann? Þegar Ríkisútvarpið sá á-
stæðu til þess að ausa fé og ærinni
fyrirhöfn (sem auðvitað var á
kostnað annarrar dagskrárgerð-
ar) til þess að koma á framfæri við
heiminn ósköp hversdagslegu
miðlungsdægurlagi við aldeilis
hörmulegan texta. Hvað er svo
gert til að koma á framfæri ís-
lenskum bókmenntum, myndlist
og tónlist? Og hvernig skýra ís-
lenskir fjölmiðlar frá því þegar
íslensk list nær fótfestu erlendis
og fær jafnvel afbragðs viðtökur
(sem ekki var nú hægt að segja
um blessaðan Gleðibankann)?
Er þá kannski gripið til feitletr-
aðra fyrirsagna á forsíðum blaða-
nna? Ekki hef ég tekið eftir því.
Aftur á móti mun ég seint gleyma
því þegar Þjóðviljinn birti flenni-
mynd á forsíðu af því sérstæða
menningarafreki þegar nokkur
krakkagrey fóru að sýna nærbux-
ur til þess að auglýsa póstverslun
með „hjálpartæki ástarlífsins“.
Er það kannski tímanna tákn um
sköpunarkraft okkar íslendinga
að við skulum nú þurfa „hjálpar-
tæki“ til að eðla okkur?
Annað dæmi mætti nefna af
gagnstæðum toga. Á þessu ári
Gleðibankans kom út bókin
Fuglar íslands með máli og
myndum eftir Hjálmar R. Bárð-
arson. Þessi bók er einstætt
menningarafrek og árangur
margra ára vinnu, þrotlausrar
elju og ótrúlegrar þolinmæði, og
veitir okkur íslendingum nýja og
dýrmæta sýn inn í heillandi ver-
öld íslensks náttúrulífs. Auk þess
hefur höfundur lagt sig í mikla
persónulega fjárhagsáhættu með
því að gefa bókina út sjálfur. En
hann fer ekki á torg til að slá sér á
brjóst og af honum lýsir ekki hinn
sjálfumglaði þótti sumra fjöl-
miðlariddaranna. Ég hef ekki
orðið var við að þetta merka
framlag til íslenskrar menningar
hafi fengið öllu meiri umfjöllun í
fjölmiðlum en hver annar
ómerkilegur reyfari í flausturs-
legri þýðingu. Hvað felst í slíkri
afstöðu?
Persónuforvitni
og slúður
Ég vil endurtaka, að ekki er
ástæða til að kenna nýjum fjöl-
miðlum um allt daðrið við múg-
menninguna og lágkúruna. Það
hefur til dæmis verið mikið óhapp
fyrir íslenska menningu að frétta-
stofa sjónvarps Ríkisútvarpsins
skuli aldrei hafa fengist til að
sinna skapandi menningu af
myndarskap heldur litið hana
svona heldur hornauga, svo að
ekki sé nú kveðið fastar að orði.
Er vonandi að á því verði
breyting með nýjum fréttastjóra.
Ánnað einkenni íslenskra fjöl-
miðla um þessar mundir, bæði
nýrra og gamalla, er endalaus
persónuleg viðtöl, þ.e.a.s. viðtöl
sem beinast frekar að persónu-
legum upplýsingum en málefn-
um. Hef ég oft undrast það með
sjálfum mér að ekkert lát skuli
verða á þessu makalausa fyrir-
bæri. Verða menn aldrei þreyttir
á þessari látlausu persónuhnýsni
sem hefur þó lítið sem ekkert til
málanna að leggja? Og þó er hún
tiltölulega saklaus hjá hvimleið-
asta þjóðarlesti okkar íslendinga
- slúðrinu. Þar á breyttur svipur
fjölmiðlunar ekki litla sök. Það
þykir víst fínt nú á dögum að vera
töff og harður í blaðamennsku. í
raun hefur það hvað eftir annað
þýtt óvægnar og stundum beinlín-
is fólskulegar árásir á persónu-
helgi manna sem hafa leitt til
endalausra slúðursagna meðal
fólks sem virðist gleðjast ákaft
yfir ógæfu annarra. Hér þarf að
greina miklu meira á milli at-
hafna manna, milli réttmætrar
gagnrýni á spillingu og siðleysi,
og persónuhelgi. Og leitt er til
þess að vita, að svo virðist sem
heilt blað þrífist að töluverðu
leyti á þjónustu við þennan ljóta
þjóðarlöst okkar. En þá verður
líka jafnframt að gæta að því, að
slíkt segir sína sögu um lesendur
blaðsins, ekki síður en um blaðið
sjálft.
Um þessar mundir er verið að
selja afruglara til að opna læsta
sjónvarpsdagskrá sem að mestu
leyti er fjöldaframleitt afþrey-
ingarefni. Ég held að ekki sé þörf
á slíkum afruglara. Aftur á móti
er hér lýst eftir öðrum afruglara.
En hann verður að vísu ekki
keyptur í búð. Hann verða menn
að smíða sjálfir úr skarpskyggni
sinni og vakandi hugsun.
Njörður P. Njarðvflc
ÍÐARFUNDUR
/' tilefni af
FRIÐARÁRISAMEINUÐU ÞJÓÐANNA 1986
og
FJÖRUTÍU ÁRA AFMÆLIAÐILDAR ÍSLANDS AÐ S.Þ.
verður haldinn laugardaginn 22. nóvember 1986
kl. 14.00 - 15.30 í Þjóðleikhúsinu.
DAGSKRÁ
Knútur Hallson formaður F.S.Þ. setur fundinn.
Jan Mártenson framkvæmdarstjóri afvopnunarstofnunar S.Þ.
flytur erindi um friðárstarf Sameinuðu þjóðanna.
0 % 1
Sigurður Björnsson óperusöngvari syngur einspng.
Matthías Á. Mathiesen utanríkisráðherra flytur erindi
um þátttöku Istands í starfi S.Þ.
,,Friðurinn" eftir Aristofanes.
Róbert Arnfinnsson og Nemendaleikhús Leiklistarskóla Islands
flytja kafla úr leikritinu undjr leikstjórn Sveins Einarssonar.
Kristján Árnason þýddi.
Einar Már Guðmundsson rithöfundur flytur ávarp.
Þjóðleikhúskórinn syngur „Óðinn til Sameinuðu þjóðanna”
eftir Pablo Casals.
Stjórnandi Agnes Löve.
Kynnir er Sigríður Snævarr sendiráðunautur.
Islenski blásarakvintettinn leikur frá kl. 13.40 innlend og erlend lög.
fÍP \
Kynnisferð til New York
FLUGLEIÐIR gefa flugferð til höfuðstöðva S.Þ. í New York.
Dregið verður um ferðina á fundinum,
númeruð dagskrá fundarins gi/dir sem happdrœttismiði.
Landsbanki
Islands
Banki allra landsmanna
SAMBAND
ÍSLENSKRA
SAMVINNUFÉLAGA
Félag Sameinuðu þjóðanna
Laugardagur 22. nóvember 1986 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 9