Þjóðviljinn - 19.12.1986, Side 15

„sem þorði allt
nemaþrekog
manndáð svíkja“
-líktogRune-
bergkvaðum
finnsku þjóðina.
Hann hefði orðið
lOOára 18. fyrra
mánaðar
Ég var úti í löndum, þegar Páll
Zóphóníasson var borinn til
moldar fyrir rúmum tuttugu
árum. Svo lengi hefur það dregist
fyrir mér að skrifa um hann. Ekki
olli því gleymska, því hann hefur
ekki legið kyrr í huga mér, heldur
kjarkleysi gagnvart merkilegu
viðfangsefni.
Ég var unglingur, þegar ég
kynntist Páli og þekkti þó til hans
fyrr, því hann var í hópi þjóð-
sagnapersóna á bernskuheimili
mínu fyrir austan. í æskuvitund
minni var hann af þeirri gerð og
þesskonar átrúnaðargoð míns
samfélags, að allt hlaut það að
stefna í brimlendingu milli von-
brigða við fyrstu kynni, því svona
maður gat náttúrlega ekki verið
til. Þó var hann nú það, þegar til
kastanna kom og engum einum
manni líkur heldur fremur mörg-
um og enginn þeirra venjulegur.
Lái mér svo hver sem vill, þótt ég
hafi veigrað mér við að skrifa um
Pál Zóphóníasson.
Ber þá fyrst að huga að því af
hvaða efnum Páll var gerður:
Hann fæddist í Viðvík í Skaga-
firði, þar sem Zóphónías faðir
hans Halldórsson var prófastur,
en föðurættin öll úr Svarfaðardaí
í marga liði. Móðir Páls var Jó-
hanna Soffía Jónsdóttir, háyfir-
dómara Péturssonar, prófasts á
Víðivöllum, og sú ætt skagfirsk í
kynslóðir fram. Þaðan kom stál-
minnið í Pál. Sá eiginleiki er ríkj-
andi meðal fjölmargra afkom-
enda Jóns Péturssonar. Um hæfi-
leika þennan sagði Páll: „Það er
gott að muna margt, ef það er
ekki eintóm bannsett vitleysa, og
stundum hefur mér fundist þetta
mikla minni geti orðið svo ráðríkt
hjá sumu fólki, að það þrífist ekki
nógu vel heilbrigð skynsemi í
kringum það.“
í föðurættina sótti Páll alþýð-
legri eiginleika og margslungn-
ari. Séra Zóphónías í Viðvík var
búhöldur, annálaður fjörmaður
og frábær kennari, sérstaklega á
íslensku og málfræði og forystu-
maður í félagsmálum héraðsins.
Hann varð fyrsti kaupfélagsstjóri
Skagfirðinga og gekk fram fyrir
skjöldu í lokasókn sjálfstæðisbar-
áttunnar.
Ég spurði eitt sinn Pál að því,
hvort hann tryði gamla máltæk-
inu að fjórðungi bregði til fóst-
urs. Jú, hann sagði að líklega væri
það nokkurnveginn rétt, og þó
væru uppeldisáhrifin kannski ýkt
þarna, því margt af því sem menn
tileinka sér í uppvextinum ætti
náttúrlega líka rætur í erfðunum.
Hann sagðist hafa orðið fyrir
feiknmiklum áhrifum af föður
sínum á mörgum sviðum, nema
þá kannski einu: „Og þó var það
kannski frá honum líka, hvað ég
fékk mikla skömm á málfræð-
inni, eins og það er nú auðvelt að
læra hana utanað." Honum
fannst hún svo leiðinleg og
ómerkileg samanborið við líf-
fræðina, að hann mátti ekki- til
þess hugsa að ganga þá mennta-
braut, sem lá gegnum latínu-
skólann, en valdi búfræðina í
staðinn. Guði sé lof.
í bréfi til föður míns skrifaði
Páll: „Ekki svo að skilja að ég
væri á móti akademiskri
menntun, en hún stefndi bara á
markmið, sem ég hef ekki áhuga
á. Hún var náttúrlega ágæt fyrir
marga góða menn, sem vildu
komast þangað sem mig langaði
ekki að fara.“
Leið Páls lá semsagt gegnum
Hólaskóla og svo, eftir nokkurt
starf að búnaðarmálum, til lýðhá-
skólans í Stövring í Danmörku og
þaðan í landbúnaðarháskólann í
Kaupmannahöfn. í þeim skóla
lagði Páll sérstaka alúð við erfða-
vísindi og erfðaeinkenni á búfé.
Fyrir ritgerðir sínar um þau
fræði, og störf í Danmörk að
loknu námi, varð nafn hans þekkt
í grannlöndunum. Honum
bauðst fast starf hjá danska bún-
aðarsambandinu, en hann svar-
aði í svipuðum dúr og frá greinir í
gömlum sögum: „Það má vel vera
að ég þiggi þetta góða boð, en
fyrst vil ég heim til íslands og gá
hvort nokkuð bíður mín þar.“
Hans biðu ærin verkefni
heima, og það var framúrskar-
andi skemmtilegt að heyra hann
segja frá starfinu fyrstu árin, sem
hann eyddi að verulegu leyti í
fræðslu um erfðaeinkenni búfjár.
Sveinn á Egilsstöðum sýndi mér
einu sinni á þessu sviði þannig:
„Ég gerði mér alveg grein fyrir
því að það var ekki mikið sem ég
vissi þó ég teldi mig vita það sem
kennt var við landbúnaðarhá-
skólann. Það er nefnilega þannig
í búvísindunum og líffræðinni
einsog á öðrum sviðum, að það er
langsamlega mest, sem maður
veit bókstaflega ekkert um. Það
sem maður veit er ekki nema
nokkur sandkorn á sjávarströnd,
svosem lúkufylli og tæplega það.
Það er ákaflega þýðingarmikið,
því á það eiga allir að geta treyst
og við það bætum við smám-
saman. Samt er þessi þekking
langsamlega þýðingarmest fyrir
þá, sem komast upp á lag með að
nota hana í sambandi við hug-
boðin til þess að styðjast við, en
hugboðin eru náttúrlega það allra
þýðingarmesta í daglegu starfi.
Samanborið við vitneskjuna þá
eru þau margar lúkufyllir."
Einusinni var ég þar nærstadd-
ur þegar Páll greindi frá hugboði
sínu varðandi stórkostlega búvél,
sem komin var til landsins, studd-
ur þekkingu á efnahagsgetu land-
búnaðarins. Þetta var árið 1949
þegar Hjalti Pálsson sýndi fyrstu
Fergusondráttarvélina uppi á
Keldum. Viðstaddir voru land-
búnaðarnefndarmenn alþingis-
og fréttamenn. Þarna þeystist
Hjalti um á túninu á litla bensín-
traktornum með plóginn aftaní
og lék hinar furðulegustu listir
sem menn höfðu aldrei séð aðrar
eins, jafnframt því sem hann út-
skýrði kosti tækisins. Á eftir var
drukkið kaffi, og þá molaði Páll
niður sölumennskuna fyrir syni
sínum með ísköldu blóði með
svolátandi úrskurði:
„Sannleikurinn er sá, að það hef-
ur ekkert einyrkjabú á íslandi
efni á að kaupa svona vél. Hún
kostar 11 þúsund krónur og 16
þúsund krónur með nauðsyn-
legum tækjum. Til þess að geta
keypt svona traktor þarf bóndinn
að auka bústofninn, og til þess
þarf hann að auka heyfenginn og
til þess að geta það þarf hann að
kaupa sér annan traktor. En
Fergusoninn verður sjálfsagt
keyptur, því miður, því ég hef
hugboð um að stóraukin vélak-
aup verði bændum til vafasamrar
blessunar."
Og þá er að staldra við hugboð-
in, eins og Páll nefndi þessi sér-
stöku óhlutlægu fyrirbæri sem
vörðuðu vegferð hans ævilangt.
Þau voru efalaust af dulrænum
toga spunnin og staðreynd í lífi
hans hvaða augum sem rnenn
kunna að líta á para-sykólógíuna.
Ég kann margar sögur um ó-
freskigáfu Páls Zóphóníassonar
og þær elstu úr munnmælum
Austfirðinga. Einhvern heyrði ég
segja, sem til þóttist þekkja, að
þessi gáfa han's hefði skerpst með
árunum, gagnstætt því sem venja
er um ófreska menn. Hann var
rammskyggn og aukinheldur
fjarskyggn, eins og það er kallað
þegar menn sjá gegnum holt og
hæðir atburði, sem gerast í
órafjarlægð. Það hef ég eftir
þeim, sem gerst mega vita, að
hvaðeina það, sem uppá bar á
heimili hans, að honum fjar-
stöddum, það sá hann með ein-
hverjum hætti, hvar svo sem
hann var staddur á landinu.
Það heyrði ég kunnuga segja
að glöggskyggni Páls á búfé hefði
ekki verið einleikin. Hann studd-
ist, sögðu þeir, við þekkingu sína
á kyni gripsins og sýnileg erfða-
einkenni, en að þessu hvoru
tveggja íhuguðu lét hann hug-
boðið ráða dómsúrskurði og
brást sjaldan eða aldrei. Eitt sinn
keypti faðir minn verðlaunakvígu
uppi á Fljótsdalshéraði að tilvís-
an Páls vinar síns. Hana man ég
vel. Hún var gráskjöldótt og
hymd og vakti mikla kátínu á
heimilinu vegna þess, hvað hún
var frá á fæti. Hún var kölluð
Gípa og bundin á besta básinn
þann vetur. En svo fór nú það að
Gípa beiddi ekki á útmánuðum
eins og til stóð, og sýndi alls ekki
nein merki þess að ætla að verða
fyrirmyndarkýr. Þótti jafnvel
fremur þroskast í áttina til þess að
verða fyrirmyndar naut, og fékk
á sig orð fyrir að vera sennilega
viðrini. Það ætla ég að föður mín-
um hafi verið meira en lítil sára-
bót í þeirri tilhugsun að ræða mál-
ið við Pál næst þegar þeir hittust.
Um sumarið var Gípa því látin
ganga með nautum. Þegar henni
var svo slátrað til heimilisins um
haustið, þá var í henni kálfur.
Ekki vissi ég til þess, að pabbi
ræddi málið við Pál. Sennilega
rennt grun í, hvað hann kynni að
segja um mismuninn á góðum
ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 15