Þjóðviljinn - 20.05.1987, Síða 6

MENNING
Reyndu að
standa þig,
gamli
andskotinn
Guðbergur Bergsson
Farðu til fjandans, Tómas
Jónsson, og reyndu að
standa þig, gamli andskotinn.
Með þeim orðum sendir Guð-
bergur Bergsson frægasta
skapnað sinn út í samfúníuna
í formála að nýrri útgáfu Tóm-
asar Jónssonar Metsölubók-
ar, röskum tuttugu árum eftir
að sú afdrifaríka bók kom út
fyrst.
Pað er Forlagið sem hefur unn-
ið það þarfa verk að koma Tóm-
asi í kiljuform.
Úlfúð og aðdóun
Ekki verður tækifærið notað
hér til að skrifa nýja umsögn um
þessa bók. Það er hinsvegar ekki
úr vegi að minna á það, að af
útkomu þessarar skáldsögu varð
á sínum tíma verulegur hvellur.
Það er ekki nema rétt sem For-
lagið segir, hún vakti upp úlfúð.
Og það var ekki einungis vegna
þess að um þetta leyti „hafði
formskyn okkar íslendinga lent í
talsverðum blindgötum" eins og
Guðbergur segir í formála nýju
útgáfunnar, og að hann tók sér
það fyrir hendur með róttækari
aðferð en menn áður höfðu séð
að brjóta leið út úr þeirri kreppu,
þeirri stöðnun. Það kom líka
fram að mönnum þótti „nei-
kvæði“ bókarinnar yfirþyrmandi.
Hún var ljót, andstyggileg, niður-
Tónleikar
lægjandi og þar fram eftir götum.
Það skrýtna var þó, að þessi
viðbrögð komu ekki svo mjög
fram á prenti og að því mig
minnir alls ekki í gagnrýninni.
Þótt Guðbergur hafi, eins og rit-
höfundum er títt, fátt eitt gott að
segja um krítíkera og bók-
menntafræðinga, þá reyndust
þeir afar fegnir þegar þennan
furðumann, Tómas Jónsson,
aldamótaskrokkinn sem varð að
íbúð í Hlíðunum, bar að garði.
Það var engu líkara en þeir hefðu
lengi beðið eftir honum. Til þessa
er einmitt vitnað á bókarkápu.
Ólafur heitir Jónsson kallaði
Tómas Jónsson fyrstu virkilegu
nútímasöguna á íslensku. Sigfús
Daðason sagði að Guðbergur
hefði brotið nýjum veruleika
braut inn í íslenskar bókmenntir.
Undirritaður skrifaði um það hér
í blaðið, að með Tómasi Jónssyni
hefði verið gerð tilraun með
„nýja sögu“ sem tilþrifameiri
væri en menn höfðu áður reynt,
það hefði verið stigið skref sem
um munaði. Ég man ekki betur
en Morgunblaðsgagnrýnin hafi
líka verið einkar jákvæð. Og
gagnrýnendur höfðu ekki til-
takanlegar áhyggjur af „neikvæð-
inu“, „ljótleikanum“. I Þjóðvilj-
anum sagði m.a. að bókin væri
fullkomlega miskunnarlaus. í
henni skini ekki sól. Og því var
við bætt, að bókmenntalíf okkar
benti til þess að miskunnarleysi
þetta væri beinlínis nauðsynlegt.
Síðasta hneykslið
En úlfúðin var til að sönnu, og
kannski mest í almennum kjaft-
hætti. Mér er nær að halda að
Tómas Jónsson sé síðasta dæmið
sem við eigum um að skáldsaga
veki upp heiftarleg viðbrögð. Þau
voru áreiðanlega heimskuleg, en
þau sýndu að minnsta kosti að
mönnum stóð ekki á sama um
bókmenntir. Menn brugðust
náttúrlega við nýjum skáldverk-
um eftir þetta, kannski með
fögnuði, kannski með geispa. En
þeir gátu ekki lengur hneykslast á
neinu. íslenska sjónvarpið tók
einmitt til starfa á sama ári og
Tómas Jónsson kom út og við það
breyttist viðkvæmnin í þjóðarsál-
inni. Rithöfundar gátu sagt hvað
sem var og hvernig sem var í
þókum sínum. En hvert smálegt
frávik frá einhverjum viðurkenn-
dum og uppbyggilegum hugsun-
arhætti sem sást í íslensku sjón-
varpsefni fékk menn til að titra og
skjálfa um langan tíma.
Margrœðnin
Sem fyrr segir: hér verður ekki
tekin upp á nýtt túlkun á Tómasi
Jónssyni. Höfundur sjálfur
minnir á það í formálanum að
„hugur minn stefndi að því að
skapa táknmynd hinna trénuðu
afla í þjóðfélagsgarðinum, skapa
mann af hinni títt umræddu alda-
mótakynslóð. Hún hafði áður
verið frjótt hreyfiafl, einkum ís-
lensks sjálfstæðis, en var nú orð-
in, í hinum þjóðfélagslega veru-
leika íslands, voðalegur dragbít-
ur á öllum framförum. Kynslóðin
var jafnvel ógn við sjálfstæðið
sem hún hafði barist fyrir“.
( Til gamans má rifja upp að
eitthvað svipað stendur í umsögn
hér í Þjóðviljanum 6. nóvember
1966: „Sterkar líkur benda til
þess að Tómas Jónsson sé sam-
nefnari vanmáttar, smækkunar,
hnignunar, rotnunar heillar kyn-
slóðar, heils samfélags“.)
En Guðbergur minnir um leið
á að táknmynd skáldverks má
ekki vera einfeldningsleg og að
hann sjálfur hafi reynt að beita
margræðinu sem mest. Og við
upprifjun sést, að gagnrýnendur
tímans hafa líka viljað forðast að
finna sér einföld lykilorð að bók-
inni, tekið mið af margræðinni.
Menn fóru svo í ýmsar áttir í sín-
um skilningi. En ekki man ég til
þess að neinn kæmi auga á það,
sem Guðbergur bendir á sjálfur í
sínum formála þegar hann talar
um margræðni þeirrar tákn-
myndar sem íbúð Tómasar Jóns-
sonar er í sögunni : „ég gerði
leigjendurna líka að tákni hins er-
lenda hers, sem var að leggja
undir sig það gólfflæmi sem var
milli veggja hins áður „sjálf-
stæða“ manns“.
Guðbergur segir að Tómas
Jónsson Metsölubók hafi góðu
heilli ekki skapað neina ákveðna
stefnu í íslenskum bókmenntum.
Það er líkast til alveg rétt. Og skal
þó hvergi dregið úr áhrifavaldi
þess fordæmis sem bókin var
þeim sem fannst þröngt um sig
innan veggja hefðarinnar.
Kannski ýtti bókin fyrst og síðast
undir þá stefnu að farsælast væri
að hugsa sem minnst um stefnur.
Árni Bergmann
Leikfélag Akureyrar
Sýningum fækkar á Kabarett
Söngleikurinn aðeins sýndur út þennan
mánuð. Fyrsta verkefni næsta leikárs verður
dagskrá í tilefni 125 ára afmælis Akureyrar
Einleikara-
próf í
píanóleik
Hélga Bryndís
Magnúsdóttir
píanóleikari þreytir síðari
hluta einleikaraprófs
Tónlistarskólinn í Reykjavík
heldur einleikaraprófstónleika í
Norræna húsinu í kvöld og
þreytir þar Helga Biyndís Magn-
úsdóttir píanóleikari síðari hluta
einleikaraprófs síns.
Á efnisskránni eru verk eftir
J.S.Bach, Beethoven, Chopin og
Ginastera. Aðgangur að tón-
leikunum er ókeypis og öllum
heimill. ~*ng
Nú fer sýningum að fækka á
söngleiknum Kabarett hjá Leikfé-
lagi Akureyrar en hann hef ur sem
kunnugt er verið sýndur þar við
miklar vinsældir í vetur. Verður
söngleikurinn aðeins sýndur út
þennan mánuð og því hver síð-
astur fyrir þá sem eiga eftir að sjá
hann.
Pétur Einarsson leikhússtjóri
Leikfélags Akureyrar sagði að
aðsókn hefði verið mjög góð og
sýningar hefðu gengið ljómandi
vel. „Við þurfum að hætta svona
snemma til að leikararnir fái sitt
sumarfrí vegna þess að í byrjun
ágúst hefjum við æfingar á dag-
skrá sem við sýnum í endaðan ág-
úst í tilefni af 125 ára afmæli Ak-
ureyrarbæjar sem er 29. ágúst.
Kabarett verður ekki tekið aftur
upp í haust vegna þess að leikarar
eru búnir að ráða sig í önnur
verkefni.“
Aðspurður um hvort ekki
hefði komið til tals að koma
suður með Kabarett sagði Pétur
að víst hefði það komið til tals en
verkið væri svo mannmargt að
leikfélagið réði ekki við svo dýra
ráðstöfun.
-ing
Úr sýningu Leikfélags Akureyrar á
söngleiknum Kabarett en sýningum
fer nú fækkandi og lýkur um mánaða-
mótin.
6 SlÐA - ÞJÓÐVILJINN Miðvlkudagur 20. maf 1987