Þjóðviljinn - 30.08.1987, Qupperneq 8

SUNNUDÁGSPISTILL
Frá lettneskri
sumarhátíð
Nú fyrir skemmstu bárust
þær fréttir frá Eystrasalts-
löndum Sovétríkjanna, aö
þarhefðu Eistar, Litháarog
ekki síst Lettar efnt til mót-
mælaaögeröa í tilefni dap-
urlegs afmælis griðasátta-
mála Hitlers og Stalíns. En
þaö samkomulag hafði þaö
í för meö sér að Hitler flutti
„heim í ríkið“ þýskættaöa
menn og gaf Stalín frjálsar
hendur til aö innlima þessi
þrjú litlu ríki, sem höföu
hlotiö sjálfstæöi í lok fyrri
heimsstyrjaldar líkt og ís-
land.
Mótmœlin í Eystrasaltslöndunum
og sjálfstœði smáþjóða
Tvísýn framtíð
Sovéskur málflutningur um
Eystrasaltslöndin hefur mjög
gengið út á það að þau eigi sögu-
lega samleið með Rússiandi, þar
sé þeirra markaður, miklar fram-
farir hafi orðið þar í iðnaði og
menntun á sovéttímanum, og þar
fram eftir götum. Og flest þá í
himnalagi. En ekki þurfa menn
lengi að skoða heimildir eða tala
við Letta eða Litháa til að vita, að
lönd þeirra voru innlimuð með
ofbeldi, á eftirfylgdu fjöldahand-
tökur og nauðungarflutningar
fólks til Síbiríu, að menning og
tunga þessara þjóða hefur átt í
vök að verjast og að
rússneskumælandi menn eru nú
orðnir í meirihluta í ýmsum
helstu borgum landanna ( ekki
síst Rigu, höfuðborg Lettlands).
Og að menn óttast um sjálfa
framtíð þessara þjóða.
Nýlenduveldi?
í tengslum við umræðu um
Eystrasaltsþjóðir og hlutskipti
Kákasusþjóða eða íslamskra
þjóða Sovétríkjanna er oft rætt
um Sovétríkin sem nýlenduveldi
eða að minnsta kosti arftaka þess
nýlenduveldis sem Rússakeisarar
byggðu upp í aldanna rás.
Sumum hefur þetta tal komið
spánskt fyrir sjónir. Þeir eru van-
ir því að hugsa sér nýlenduveldi
þau ríki sem koma sér upp hjá-
lendum í fjarska, t.d. England og
Frakkland. En hugsa síður til
þess að Rússland og Bandaríkin
voru líka einskonar nýlenduveldi
þótt útþensla þeirra færi fram
með öðrum hætti. Rússar sóttu
einkum austur í Sibiríu og Banda-
ríkjamenn vestur að Kyrrahafi,
þeir byggðu þessi lönd sjálfir og
nutu þess að þau voru afar strjál-
býl - mættu þeir mótspyrnu var
frumbyggjum eytt, t.d. í indján-
astríðunum amrísku á fyrri öld. f
þessari þróun er furðumargar
hliðstæður, þótt Rússar hafi á sín-
um tíma farið skár með smáar
veiðiþjóðir en Amríkanar.
En Rússland óx og með öðrum
hætti. Keisararnir lögðu undir sig
lönd í styrjöldum við íslömsk
stórveldi. Kristnar þjóðir eins og
Grúsíumenn og Armenar, sem
umkringdir voru íslam, litu á
Rússa sem bandamenn sína og
skárra yfirvald en t.d. Tyrkja-
soldán. íslamskar þjóðir voru
þeim hinsvegar mun erfiðari.
Þjóðernapólitík
Sovétríki Leníns og Stalíns1
tóku svo við þessu þjóðakraðaki.
Sumt hefur verið sæmilega gert
þaríþjóðernamálum, t.d. að búa
til ritmál fyrir þjóðir sem ekki
áttu það áður og fleira þesslegt.
Reyndar var það svo til skamms
tíma, að Baskar á Spáni, Bretón-
ar í Frakklandi og fleiri minni-
hlutaþjóðir áttu miklu minni
bóka- og blaðakost ( og stundum
engan) á sínum málum en ýmsar
enn smærri sovéskar þjóðir. ís-
lamskar hefðir Miðasíuþjóða
urðu fyrir sovéskum skerðingum,
boðum og bönnum, en að öðru
Ieyti nutu þessar þjóðir ýmislegs
góðs af því sem skást var í sov-
éskri uppbyggingu og velferðar-
kerfi og efnaleg kjör þeirra voru
um margt betri en hjá grönnum
þeirra í Þriðja heiminum.
Forrússneskun
Öll hin sovéska þjóðernispóli-
tík var þó því neikvæða marki
brennd, að allt fór fram á sovét-
rússneskum forsendum. Saga
minni þjóða var umskrifuð og
fölsuð til að sýna að allt gott hefði
alltaf frá Rússum komið ( einnig
á keisaratímanum). Rússneska
var breidd út, ekki síst með því að
flytja rússneskumælandi fólk til
jaðarlandanna. Þetta kom ekki
síst niður á Eystrasaltsþjóðun-
um. Þær höfðu orðið fyrir
nauðungarflutningi fólks við
innlimunina 1940 sem fyrr segir
og mikill fjöldi fólks flúði land í
stríðslok, ekki síst frá Lettlandi. í
staðinn voru Rússar fluttir til
Rigu ogTallin. Eystrasaltslöndin
höfðu beinlínis aðdráttarafl fyrir
marga Rússa vegna þes að þar var
landbúnaður ekki eins illa farinn
og í Rússlandi sjálfu, þar var blátt
áfram meira um matvæli. Síðan
hefur það og verið stefna sov-
éskra yfirvalda að læsa þessi lönd
betur inn í ríkisheildina með því
að úthluta þeim þróunarverkefn-
um sem ekki var vinnuafl heima
fyrir til að sinna - afleiðingin var
svo enn meiri aðflutningar
rússnesks fólks.
Staðan versnar
Með þessum hætti hefur það
gerst, að Lettar sem voru fyrir
stríð meira en 70% íbúa síns
lands eru nú aðeins um helming-
ur íbúanna - og þá í minnihluta í
helstu borgum, því sveitirnar eru
lettneskar flestar. Eistar hafa
orðið fyrir svipaðri þróun þótt
hún sé ekki eins langt gengin.
Skást standa Litháar, sem eiga
það kaþólskum hefðum sínum að
þakka að þar er viðkoma meiri en
t.d. hjá Lettum.
Þróun af þessu tagi er ekki
einsdæmi. Með svipuðum hætti
hafa þjóðtungur horfið eða hop-
að mjög á hæli í aldanna rás í
mörgum löndum : ráðandi þjóð
hefur reist borgir kringum sína
stjórnsýslu og iðnvæðingu, mál
heimamanna hefur orðið
sveitamannamál sem dugði ekki
til frama í samfélaginu og var oft-
ast ofsótt með einum hætti eðá
öðrum ( börnum í Frakklandi og
á Spáni hefur verið refsað til
skamms tíma fyrir að tala bask-
nesku eða bretónsku í skólum).
írsk og skosk gelíska eru dapur-
leg dæmi um þessa þróun. En enn
hafa Eystrasaltsþjóðir Sovétríkj-
anna sérstöðu: þær voru sjálfstæð
ríki á okkar öld, þær eru enn
meirihluti íbúa í sínum löndum,
þær eiga sterka þjóðlega menn-
ingu og sjálfstraust - mundu
aldrei efast um að þær gætu vel
plumað sig sjálfstæðar ekki síður
en Finnar eða þá íslendingar.
Óttlnn vlð ný ríkl
En hvað getur gerst í málum
þeirra?
Glasnost, hin opna umræða
sem Gorbatsjov hefur ýtt af stað,
er forsenda þess að nú heyrast
fréttir af mótrnælaaðgerðum í
Riga og fleiri borgum - og yfir-
völd vita ekki alminnilega hvern-
ig á þessu skal tekið. Að venju er
sagt að aðgerðirnar séu borgara-
|eg þjóðernishyggja, kannski
innblásin að vestan og þar fram
eftir götum, en ekki er gripið til
harðra refsinga eins og fyrr á
árum. Þverstæðan í öllu saman er
svo sú, að fátt er hættulegra þeirri
umbótastefnu sem Gorbatsjov
reynir að fylgja en að upp blossi
sterkar kröfur í Eystrasalts-
löndum og víðar um aðskilnað frá
Sovétríkjunum. Sú þjóðernis-
vakning smáþjóða (sloppin
undan opinberu eftirliti) rekst
fljótlega á stórrússneska þjóð-
rembu (sem líka er sloppin undan
eftirliti) eins og þá sem þegar
sýnir sig í kröfugöngum þjóðern-
issinnafélagsins „Minnið" í Mos-
kvu. Ef sovéskir ráðamenn færu
að óttast um ríkisheildina gæti
orðið stutt í samsteypu gegn Gor-
batsjov þar sem valdamenn innan
hers og Iögreglu styddust við stór-
rússana til að taka fyrir miðflótta-
þróun í landinu.
Við vitum líka að það eru ekki
margir sem eru í alvöru fúsir til að
taka undir kröfur um að flísað sér
úr ríkjum sem til eru og smáþjóð-
ir innan þeirra fái að stofna ný
þjóðríki. Hugmyndir um að-
skilnað Korsíku frá Frakklandi
eða Baskalanda frá Spáni eru
taldar óraunhæfar eða glæpsam-
legar í höfuðborgunum. Afríka
er dauðhrædd við aðskilnaðar-
hreyfingar - við munum Katanga
(sem átti að skera frá Kongó eða
Zaire), Biafrastríðið í Nígeríu,
stríð Polisario við Marokkó út af
því landi sem áður var Spænska
Sahara og fleiri dæmum. Og ekki
fá Tamílar á Sri Lanka að segja
sig úr lögum við Singhalesa. Hver
og einn á sér gjarna eftirlætisþjóð
sem hann er fús til að leyfa að
stofna ríki - en öðrum kannski
ekki, því ríki sundrast sjaldan eða
aldrei nema að undangengnu
stríði og blóðsúthellingum mikl-
um.
Hvað nœst?
Smáþjóðamaður eins og þessi
hér vill auðvitað ekkert heldur en
reglan um sjálfsákvörðunarrétt
þjóða gildi allsstaðar, hver sem
hagnast og hver sem á henni tap-
ar. Og þá ekki síst að hún gildi í
raun um þær ágætu menningar-
þjóðir sem byggja austurströnd
Eystrasaltsins og hafa um aldir
verið peð í tafli Rússa, Svía og
Þjóðverja. En eitt eru frómar
óskir og annað hábölvaður og
kaldranalegur pólitískur veru-
leiki. Ekki dugir samt að gefast
upp fyrir honum fyrir fram. Og
rétt og sjálfsagt að fylgjast sem
best með þjóðlegum kröfum
Eista, Letta og Litháa og leggja
því lið, að þau sjálfstjórnará-
kvæði sem formlega eru til í sové-
skri stjórnarskrá séu virt í raun og
að horfið sé frá hverjum þeim að-
gerðum sem stuðla að framhaldi
forrússneskunar þessara landa.
Það væri áfangi sem vel munar
um - hvað sem síðar verður.
8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 30. ágúst 1987