Þjóðviljinn - 03.09.1987, Blaðsíða 8

Þjóðviljinn - 03.09.1987, Blaðsíða 8
Hugvekja um bændur Bændablaðið sagði frá því ein- hvern tíma á sjötta áratugnum, að sveitamaður einn kom í fyrsta skipti til Reykjavíkur og var að vonum dauðhræddur vegna þeirra glæpa-holskeflu, sem þá dundi yflr höfuðstaðinn og var svo mögnuð, að menn þorðu ekki milli húsa eftir að skyggja tók og lögreglan réð ekki við neitt, þrátt fyrir aukaútboð og eftirvinnu. f skugga-sundi einu vildi svo til, að tveir menn gengu í veg fyrir hann, og tók þá að fara um hann fyrir alvöru, en honum létti, þegar í Ijós kom að þeir áttu ekki annað erindi en fá smámynt léða andar- tak. Dró hann úr pyngju sinni gljáfægðan krónupening - en á þessum fjarlægu tímum voru þeir stærri og þyngri en nú gerist - og spurði mennina með vináttuþeli hins samviskuhreina bónda, hvað þcir ætluðu að gera með myntina. „Við ætlum bara að kasta upp á það,“ sagði annar, „hvor okkar á að fá úrið þitt og hvor veskið.“ Þegar saga þessi lét fallerast fyrir prentsvertunni, var það nán- ast ríkjandi viðhorf, að hið eina rétta og óspillta mannlíf á Skerinu væri það sem lifað væri uppi í sveitum, og hafði svo verið í marga áratugi og átti eftir að vera um langt skeið enn. f höfuðstaðnum bjuggu sam- kvæmt þessu viðhorfi mestmegnis ónytjungar, sem hrökklast hefðu burt úr sveitun- um vegna hálfgerðrar leti eða ævintýramennsku, og þar var ekki unnið að neinu gagni, heldur snerust menn í kringum sjálfa sig, og svo kraumaði allt í spillingu, fjársvikum og allskyns glæpum. í höfuðstaðnum borðuðu menn út- lendan mat, jafnvel kornflex, og börnum var gefið sælgæti. Þar töluðu menn vonda íslensku, unglingar heyrðust nota sögnina að „dobla“ og töluðu um „geim“, þar sem þeir héngu á sjoppum og öðrum glötunarstöðum. Börnin léku sér í hermannaleik og alls kyns lausung viðgekkst meðal þeirra sem eldri voru: á skugga- legum dansstöðum tíðkuðust „nýju dansarnir“ og menn „trukkuðu“ dömurnar. Ástandið versnaði í sífellu: glæpum fjölg- aði, allt í einu komu fram á sjón- arsviðið atómskáld, svo fréttist að Stjörnubíó hefði verið lagt í rústir á sýningu amerískrar rokk- myndar, og eftir það óttuðust menn að rokk-dans myndi sprengja Richter-kvarðann á Reykjanessvæðinu. „O tempora, o mores“ gátu bændur farið að segja í fjósinu, í lágum hljóðum svo að blessuð búkolla skildi það ekki. í sveitunum gengu menn hins vegar hjartahreinir að heilbrigð- um landbúnaðarstörfum, og lifðu fábreyttu, þjóðlegu mannlífi eins og Egill Skallagrímsson og Grettir. Þar borðuðu menn kjarngóðan, íslenskan mat kyrj- andi þjóðleg stef: „má ég fá harð- fisk, já harðfisk með smé-eri, út- lenda frauðmetið fari það og ve- eri“. í frístundum lásu menn fomsögur eða rifjuðu þær upp ut- anbókar í heilabúskapnum, og þegar menn á annað borð töluðu (samkvæmt reglunni „mæli þarft eða þegi“) var ræðan meira og minna í ferskeytlum ef ekki í sléttuböndum á auðugu gullald- armáli og með margslungnum kenningum. Börnin léku sér að leggjum og skeljum með hreinu hugarfari, og engum kom við hvað Sigmundur í Vín kynni að hafa sagt. Unnið var hörðum höndum og í óspilltum sálunum var hvergi rúm fyrir svik og pretti eða neinar annarlegar hvatir. Þessi svart-hvfta mynd af ís- lensku mannlífi var ótrúlega sterk, og teygðu angar úr henni sig m.a. inn í barnabækur. Strax á síðum „Gagns og gamans“ var farið með börnin upp í sveit, og þau látin stafa sig fram úr tor- kennilegum orðum úr sveitalíf- inu, sem höfðu litla merkingu fyrir þau sem ólust upp í borg: „Á á á“, sem útleggst víst þannig að sinjór Á hafi eignarhald á sauðkind. Þær sögur sem haldið var að ungviðinu á þessum tíma snerust gjarnan um hið heilbrigða sveitalíf, og voru stundum lausar við jafn varhuga- verðan hlut og söguþráð, því að í hamingjusömu lífi verða aldrei nein átök. Hvað var svo gert við börn, sem varð fótaskortur á dyggðanna vegi í höfuðstaðnum? Þau voru send í sveit hið snarasta. Önnur börn voru líka send í sveit á sumrin, ef þess var nokkur kost- ur. Einu sinni var flutt langt og ítarlegt útvarpserindi um nauð- syn þess að drífa ungviðið sem mest út á landsbyggðina og var m.a. bent á, að þannig mætti leysa það skelfilega vandamál hvernig ætti að leiða það í allan sannleikann um staðreyndir lífs- ins: úti um grænar grundir myndu unglingarnir nefnilega fá sýni- kennslu í hagnýtum hvflu- brögðum hjá stóðhestum og graðpeningi. Svo sterk var þessi mynd, að mér datt ekki annað í hug en hún væri hinn endanlegi sannleikur og nánast því náttúrulögmál, þangað til ég kynntist viðhorfinu til sveitalífsins í Suður-Evrópu. Þar snýst myndin nefnilega við. í Frakklandi er t.d. mjög gjarnan litið á sveitina sem lokaðan og leyndardómsfullan en óhugnan- legan heim sem engin lög ná yfir. „Bændur eru villimenn" var einu sinni sagt við íslending þar. í ein- angruðum sveitaþorpum ríkir nánast því frumstætt ættbálka- kerfi, þar sem einhver patríarki ræður kannske lögum og lofum, að menn halda. Þar tíðkast allt það kynferðislega misferli sem fs- lendingar geta látið sér detta í hug og margt fleira, og þar eru framdir alls kyns glæpir, morð og barnaútburður eða allt að því. Lögreglan ræður ekki við neitt, því að í sveitum ríkir lögmál þagnarinnar og enginn opnar munninn. Stundum tala menn heldur ekki venjulega frönsku, heldur eitthvert afbakað hrogna- mál sem enginn skilur. En þótt bændur lifi eins og fátæklingar, eru þeir samt furðu ríkir oft á tíð- um: þeir eru undirförlir og klókir í að safna peningum og koma þeim undan öllum þeim sem kynnu að vilja hnýsast í slíka hluti. Þótt þessi þjóðsaga rambi sína leið eftir vegi sem erfitt er að bendla við veg sannleikans, er hún furðu lífseig, og blossar gjarnan upp í þarlendum fjöl- miðlum í sambandi við glæpamál eða atburði eins og þegar lagður var aukaskattur á Frakka til að bæta bændum upp tjón sem þeir höfðu orðið fyrir af völdum lang- varandi þurrka. En menn draga þjóðsöguna ekki í efa, - því eins og svart-hvfta myndin íslenska er hún ekki byggð á rökum heldur tilfinningum og gefur saman- burðurinn þegar nokkra vísbend- ingu um það. En undanfarin ár virðist svart- hvíta myndin hafa verið að breytast á íslandi og jafnvel haft nokkuð óvænta tilhneigingu til að snúast við. Fyrsta merkið um það var kannske breytingin á viðhorfi manna til ákeyrslu á sauðfé úti á vegum: áður var almenn hneykslun á ökuföntunum úr höfuðstaðnum sem voru svo ábyrðgarlausir og skilningslausir á kindasálfræði að þeir óku beint yfir lömbin, en svo varð allt í einu kúvending, eins og hendi hefði verið veifað, menn fóru að hneykslast á bændum, sem nenntu ekki að halda fénu frá vegunum og segja alls kyns skrýtlur um „hvítu sjálfsmorðs- sveitina“ og „mörðu kantlömb- in“ eða stinga upp á að bílstjórum verði seld „ákeyrsluleyfi“ á sauðina. I kjölfar þessa hefur svo siglt mikil umræða um landsskemmdir af völdum sauðfjárbeitar, land- græðslu og skipulag landbúnaðar yfirleitt. Nú er það svo, að meðan svart-hvíta myndin gamla var sem sterkust, voru ýmis mál, sem kannske hefði verið þarflegt að ræða, naumast á dagskrá, eða urðu að svo miklum hitamálum, að öll skynsemi var útlæg gerð. Kannske muna menn eftir því, þegar fyrst var verið að ræða um að bjarga arnarstofninum frá að deyja út. Umræðan nú gæti því virst harla gagnleg. En svo undar- lega hefur þó farið, að hún þræðir naumast neina röklega farvegi heldur, - það er miklu fremur eins og verið sé að gera upp ein- hverjar gamlar sakir í nokkurs konar sandkassaleik. Annars vegar er eins og sumir borgarbúar séu að hefna sín fyrir að hafa lengi verið taldir lifa e.k. „annars flokks lífi“ og fyrir að hafa orðið að sæta því, að ímynd sveitalífsins væri stöðugt haldið að þeim sem fyrirmynd, sem þeir gætu þó ekki náð. Það er eiginlega eins og borgarbömin, sem nú eru orðin að alls kyns stjórum, fræðingum og skríbentum, séu nú að fá síð- búna útrás fyrir þá niðurlægingu að hafa ekki skilið gullaldar- tungutakið „á á á“. En hins veg- ar er eins og bændur bregðist ó- kvæða við að ekki skuli lengur litið á líf þeirra og starf eins og fyrirmynd sem hafin sé yfir deilur. Á meðan eru vandamálin óleyst, og væri það miður að sandkassaleikurinn héldi áfram þangað til allt ísland er orðið að einum sandkassa. e.m.j. Útsala Teppaland A//t að Grensásvegi 13 sími 91-83577. Dúka/and 50% afs/áttur. Grensásvegi 13 sími 91-83430 Hjá okkur slá gæðin í gegn

x

Þjóðviljinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.