Þjóðviljinn - 25.10.1987, Page 10

Hugmyndirteygðarúr svefnrofunum
Er leikritið um baráttu kynj-
anna? Hvernig maðurstend-
ur einn? Andspænis heimin-
um og skipulagi sem hann
kemur á; sprottið ekki síður af
hræðslu en forvitni. Maðurinn
þarf ekki bara að kljást við
sjálfan sig, heldur líka kerfin
sem hann býrtil. Og sig í
þessu kerfi, þegar hann hefur
týnt sjálfum sér í ofviðum.
Mannsævin er örlítill könnun-
arleiðangur gegnum lífið og
tilgangurinn, sem maðurinn
býrtil á leið sinni, vex honum
svo yfir höfuð; í lokin er hann
aðeins fær um að rangla á
milli herbergja í stóru húsi.
Hvað sem öllu líður er Ijóst
„að viljinn er burðarkraftur
sálarinnar”.
Adolf og Lára vita ekki hvern-
ig ástin breyttist í hatur. Eða er
þetta bara óleysanlegur hnútur
sem verður að höggva á. Þau
segja að ekkert bindi þau lengur
saman nema barnið, sem er af-
kvæmi ástar þeirra, en bindur nú
hatur þeirra enn sterkari bönd-
um. Barnið er jafnframt eina afl-
ið sem vill og reynir að sameina
þau. Togstreita foreldranna
skapar ringulreið hjá barninu,
sem lendir í ósættanlegum mót-
sögnum. Lífið hefst á nýjan leik
og barnið fær ekkert nesti að
heiman.
Listaverk þarfað
komast að heiman
í upphafi stendur styrinn um
heimanferð barnsins. Móðirin
vill hafa barnið heima. Hún
treystir ekki ..stóra heiminum"
því hún hefur ekki fengið að
þekkja hann. Treystir hvorki sér
né barninu því lífstykkið er of
þröngt. Heimur konunnar
fullnægir henni ekki, og þá á hún
enga möguleika á að fullnægja
manninum. Þannig vex hvorugt
þeirra og stöðnun heltekur sam-
bandið. Enn einn hnútur sem
þarf að höggva á og lausnin held-
ur áfram að stefna í tvær áttir.
(Lausn er ekki niðurstaða).
Leikrit Strindbergs felur í sér
lausn, einhvers staðar langt í
burtu, en ekki fyrr en við höfum
farið í ferðalag um leikritið og
okkar eigið Iíf. Sú lausn getur
þess vegna stefnt í nýja átt.
Lygin og blekkingin sem kon-
an notar til að koma manninum
út í kuldann, er afleiðing af skipu-
lagi sem hann hefur búið til. Samt
er það hún, sem býr til hinn
geggjaða raunveruleika, sem fær-
ir allt leikritið inn í herbergi. Inn í
andlega líkkistu. Strindberg
verður að sýna okkur það, því
vofur eru hluti af lífi okkar og
dauðinn aðeins upphafið. Málið
er bara að hafa vald yfir sárs-
aukanum.
Svo standa þau ráðþrota og
spyrja: Hvernig gerðist þetta?
Þau eru stödd á miðjum vígvellin-
um og sjá ekkert. Þess vegna er
nauðsynlegt að fara að heiman.
Nauðsynlegt fyrir listaverk að
fara að heiman. Eru leikrit börn?
Börn eru listaverk.
Sittu þó í sjólfum þér
Hættulegar spurningar vakna
þegar konan krefst þess að vera
annað en móðir og vinnukona.
Hún vill eiga heim fyrir utan
sjálfa sig. Lára segir: Sittu þá í
sjálfum þér. Það er hlutverkið
sem menn ætla konum. En
fullnægir engum. Ef konan nýtur
sín, stækkar maðurinn. Það gerir
alla vega þær kröfur til hans. Sem
er ef til vill ein hræðslan enn: Að
vaxa. (Óttinn við að lifa er ná-
tengdur óttanum við að skapa.)
Konur vaxa á sama hátt og með-
an þróunin er ekki fyrir hendi,
eru hinir dauðadæmdu konflikt-
ar: Móðir, kona, meyja. Sem eru
e.k. óskráð lög á meðan staða
karlmannsins er þar vandlega
skráð. Lógískt séð með tilliti til
lífs sem vill stækka og dafna,
gengur dæmið ekki upp. En verð-
ur að gera það, því það er aðeins
ástin sem dáleiðir fólk. Ekki
frelsið. Fyrst kemur ástin. Svo
kannski löngu seinna kemur
frelsið.
Hvert liggur leiðin
Faðirinn er tengiliður og móð-
irin er uppspretta og við erum
þannig samansett. (Efist einhver
um karlmennsku sína hér, er
honum bent á að lyfta lóðum.)
En þess vegna verður að sætta
þessar andstæður. Til að skapa
nýjar. Þó það kosti að fólk verði
að fara í tvær áttir. Fyrr eða síðar
kemurðu aftur á sama stað.
Aldrei samur við þig. Þangað
liggur leiðin. En hvort höggva
verði á hnút. Kannski er leiðin að
leysa hann og fara sitt í hvora átt-
ina með spottann sem skilur eftir
sig slóð sem auðvelt er að fylgja,
villist einhver af leið. Leiðin er
aldrei löng ef hún fær þig til á-
fangastaðar og þannig er hver
staður. Þá geta maðurinn og kon-
an sest saman í sófann og hugsað.
Bara hlustað. Lofað þögninni að
vera til og finna hvernig þögnin
fyllist af hugsunum. Fyllir tóma-
rúmið. Tómarúm eru nauðsyn-
leg, því þau verða aldrei fyllt. Þau
taka spottana sína og binda hnút í
sameiningu. Eða splæsa. Kann-
ski það sem þau þurfa að læra.
Að splæsa saman. Ekki binda. Þá
getur leikritið orðið barn og
barnið leikrit. Allir geta horft á
þau saman. Hvað þau gera. Því
þau gera ekkert. Sitja saman í
sófanum og hugsa. Hlusta á tón-
listina. Tónlistin klífur hæstu
hæðir og fer niður djúpa dali.
Tónlistin kemur frá þeim. Úr
höfðum þeirra. Frá hugsunum
þeirra. Og enginn þarf lengur að
standa upp og slökkva á gram-
mófóninum.
Vötn heimsins
Af hverju notar Lára aldrei
spegil? Er hún hrædd? Sér hún
konu sem hún vill ekki sjá? Konu
sem kúgar hana. Það hræðileg-
asta við spegilmyndina er, að hún
veit að hún hefur sjálf átt sinn
þátt í að gera þessa mynd. Hvern-
ig á maður að losa sig við
eitthvað, sem maður hefur átt
þátt í að skapa, en geðjast ekki
að. Af því að maður hefur ekki
hlítt náttúrulegum hvötum sín-
um; þeirri sterkustu: Sköpunar-
kraftinum. Barnið er hið eina
sem hún hefur skapað (og barnið
er kennt við föður sinn) - og
blekkinguna utan um barnið,
manninn og heimilið. Hún reynir
að moða úr því, en skapar aðeins
ringulreið, því henni eru ekki all-
ir vegir færir. Hún fékk ekki að
velja. Hún notar blekkinguna til
að skapa sjálfstæðan heim. Sem
er ekki heimur. Því lygin er ekki
til. Barnið er hluti af henni um
leið og barnið á skýlausa kröfu
um eigið líf. En hún verður að
eiga heim svo barnið geti farið að
heiman. Því listaverk eru speglar.
í þeim sést mótsetningin, sem
gerir það mögulegt að við
reynum að sætta andstæðurnar
inni í okkur. Sameina stríðin okk-
ar. Svo sættir takist. Á sama stað.
Til að sjá nýtt andlit í speglinum.
Til þess verður maður að eiga
spegil. Eiga andlit. Finna tóma-
rúmið þar á milli. Sem verður að
vera. Annars er ekkert. Tóma-
rúmið er fullt af engu. Þess vegna
er svona erfitt að horfast í augu
við spegil. Bara fyrr eða síðar
neyðistu til þess. Því speglar eru
hluti af náttúrunni. Og þú getur
ekki forðast vötn heimsins.
Úti um allt með exi
Maðurinn býr sér til kerfi. Til
að forðast gul augu rándýrsins.
Kerfi sem einkennist af ofskipu-
lagi, tilgangi og einföldum
lausnum. Þegar maðurinn gerir
uppreisn gegn þessu umhverfi,
bregst það aftur við og reynir að
kaffæra hann. Ef maðurinn gerir
enga uppreisn, gerist ekkert.
Þannig verður hvorki til maður
né umhverfi. Þannig deyja
leikrit.
Uppsetning föðurins er trú
þess tíma. Því ekkert hefur gerst
síðan. Menn eru úti um allt með
exi. Að leita hnúta. Hvernig er
svo hægt að breyta,‘svo komandi
kynslóðir þurfi ekki að horfa upp
á sömu ósköpin öld eftir öld. Ef
við getum engu breytt, komumst
við aldrei út í geiminn og rauð
risasól gleypir okkur á efsta degi.
Ef við fengjum einhverju breytt
væri hægt að undirbúa ferðalag út
í geiminn til að finna nýja
stjörnu. Finna sér leið, áður en
títtnefndri risasól þóknast að
haga framvindunni. Þá verðum
við komin út í geiminn með bóka-
safnið í vasanum og getum sett
upp Föðurinn sem farsa. Svo
framarlega sem geimskipið fór
ekki of hratt til fyrirheitna lands-
ins.
Prestinum virðist ganga gott
eitt til: Að höfuðsmaðurinn fái
frið í sálinni. En Adolf segir:
Maður veit aldrei neitt. Maður
trúir bara. Þess vegna er guð
hættulegur. Eins og maðurinn.
Guð í dag heitir hamingja. En
hamingjan lætur ekki að sér
hæða. Hamingjan lætur ekki
fjötra sig. Hamingjan lætur ekki
setja sig á stall og gera sig að guði.
Hamingjan er alltaf innan seiling-
ar. Handan við það sem hönd þín
snerti síðast á.
Brúðuleikur
Adolf geymir brúðu Láru ofan
í skúffu hjá sér. Sem sýnir að
raunverulega elskar maðurinn
litlu stúlkuna í konunni sinni.
Hann bara þorir ekki að sýna
henni það. Hún gæti farið að
leika við hann. Leika. Og enginn
veit hvar sá nýi leikur endaði. En
maðurinn setur tilfinninguna í
gamla brúðu sem er lokuð niðri í
skúffu og konan heldur að hún
hafi týnt brúðunni sinni. Kannski
veit hún af henni. En gerir ekk-
ert. Hún efur gefist upp. Brúðan
er ofan í skúffu og maður getur
haldið áfram að dylja tilfinningar
sínar (nema fyrir móðurinni) og
verður þannig aldrei sannur og
stór strákur. Aldrei maður. Með
heimsendi að markmiði. Þegar
dóttir hans fer að heiman, tekur
hann líka brúðuna hennar, því
hún er orðin of stór til að hafa
brúðu með sér í borgina. Hann
tekur brúðuna til minningar og
stúlkan heldur að það sé merki
um ást. Það er merki um ást. Það
er bara merki um ást í kúguðu,
ósamræmdu þjóðfélagi, þar sem
hver tekur leikföngin af öðrum.
(Vopn eru leikföng.) Þannig
reynir konan að slá vopnin úr
höndum mannsins. Hún býr til
leikrit þar sem hún er aðalpers-
ónan. Slær vopnin, felur bækurn-
ar, saumar spennitreyju á kvöld-
SPEGILL í ANDLI
10 SÍÐA - ÞJÖÐVIUINN Sunnudagur 25. október 1987
I