Þjóðviljinn - 25.10.1987, Qupperneq 11

MYNDUST
s/seir menn siija iynr. í sófa
yg þegja. Á meðan tón-
stin fyllir úf í rýmið. Og þar
iugsa. Þess vegna geta
>eirsefiðsvona lengi. Þess
'egna er hœgf að horfa
3 þá svona lengi. Vegna
)ess að hugsunin er ó
x^kvðþó.Lokshœfiir
naðurað vita hvaðan
nnlistin kemur. Og hugs-
jnin. Þú bara srtur úti í sal
yg óskar þess að senan
uk aldrei enda.
in eftir að skyggja tekur. Og neit-
ar að horfast í augu við spegil.
Að mála heiminn
Hvergi kemur fram að móðirin
vilji að stúlkan sín verði listmálari
eins og hún sjálf hafði líka hæfi-
leika til. Þannig kúga konur aðrar
konur. Móðirin kúgar dótturina,
því hún er ófullnægð. Enn og aft-
ur stendur einstaklingurinn
(barnið) frammi fyrir ósættan-
legum andstæðum í lífinu. Föðu-
rnum og móðurinni sem vilja
skapa sinn heim úr einu barni.
Þau eru einmana, reyna að hafa
vit fyrir börnunum, gera þau háð
sér og hefta þau. Djúpar tilfinn-
ingar sem tengdar eru ástinni og
sambandinu færir fólk ómeðvitað
yfir á börnin. Þannig reynir lista-
maður líka að gera verkið háð
sér. Af því hann er hræddur við
myrkrið sem bíður hans. Þegar
listaverkið hefur haldið út í heim-
inn. Aðeins listamaður sem hefur
nestað sitt verk vel, getur sest
óhræddur við eldinn. í myrkrinu.
Og hugsað. Þangað til hugsunin
kemur aftur til hans. Óhrædd
hugsun. Því þannig verða lista-
verk til.
Annars verður maður brjálað-
ur. Adolf spyr: Hvernig varð ég
brjálaður? Hann finnur út að það
verður ekki bara að gefa barni líf,
heldur líka sálina í sér. í því felst
kannski uppeldi. Er það þess
vegna sem hann reynir að skjóta
barnið? En hvernig fór þetta allt
saman? Ekkert er hafið. Af því
að við hættum að trúa og vita og
kynnast því að það er allt í lagi að
vera hræddur. Hræðslan er bara
nauðsynleg til að geta notið hug-
rekkisins. Hugrekkið er há-
punkturinn á hræðslunni.
Hvað stoðar mig
sœmd?
Hvað stoða mig heimspeki og
vísindi ef ég á enga sæmd? segir
Adolf. Hvað stoðar okkur tækni
og framfarir ef leikurinn
gleymist? Og það má líka snúa
spurningunni við og segja: Hvað
stoðar mig sæmd, ef ég á ekki
heimspeki og vísindi? - Og hvað
er þá sæmd? Er ekki sæmdin líka
skyld því að vera sjálfum sér sam-
kvæmur og lofa lífinu að vera?
Lífinu sem kviknar þegar maður
og kona leika sér saman og þá
verða leiðirnar skyndilega fleiri.
Þess vegna á maður aldrei að
deyja. Maður á að stefna að því
að verða eilífur á hverju andar-
taki.
Afæturnar, sem Adolf talar
um. Eru það ekki holdgervingar
skipulagsins þegar það fer að
naga sjálft sig? Hvernig verða til
afætur? Afætur eru lesendur. ekj
Eftirmáli. Samkvæmt ævisögu
Strindbergs er kannski réttast að
túlka leikritið þannig að faðirinn
og móðirin eru bæði hann sjálfur.
Bara misjafnir eiginleikar hans.
Og barnið ...?
Augaö er merkilegt líffæri.
Fyrir utan að vera „spegill sál-
arinnar" er það stöðugt
leitandi nýrra upplýsinga sem
jafnóðum eru bornarsaman
viðfyrri reynslu. Smám sam-
an verður sá upplýsingabanki
sem augað hefur aflað okkur
drjúgur hluti af sjálfsvitund
okkarog grundvallarviðmiðun
við skilning okkar á umhverf-
inu, umheiminum og sjálfum
okkur.
Sú tæknibylting síðari ára, sem
kennd hefur verið við upplýs-
ingaþjóðfélagið, hefur haft víð-
tæk áhrif á sjónræna reynslu okk-
ar. Hér á fslandi er fyrsta kyn-
slóðin sem alist hefur upp við
sjónvarp frá blautu barnsbeini nú
orðin fullvaxta. Sjónræn reynsla
þessarar kynslóðar á fátt sam-
eiginlegt með þeim reynsluheimi
sem elsta kynslóð núlifandi ís-
lendinga bjó við á mótunarárum
sínum. Sjónræn skynjun þessara
kynslóða, og þá um leið sjálfsvit-
und, hlýtur því að vera í veigam-
iklum atriðum frábrugðin. Því
grundvallarviðmiðunin er önnur.
Þar sem veðrabrigði og birta
sólarinnar ásamt með árstíða-
skiptum og öðrum umskiptum í
ríki náttúrunnar urðu mönnum
mest sjónræn tíðindi í sveita-
samfélaginu á fyrsta fjórðungi
þessarar aldar, þá er sú sjónræna
reynsla sem sjónvarpið veitir
okkur með sínum hröðu klipp-
ingum og sinni yfirborðskenndu
mynd af umheiminum tvímæla-
laust áhrifamesta sjónræna áreit-
ið sem nútímamaðurinn býr við.
Ásamt með tölvuskjánum og
þeirri fjölbreytilegu reynslu sem
augað getur aflað sér með
breyttum og hraðari samgöng-
um. Heimurinn er orðinn að
“þorpi“, og tæknin hefur útvíkk-
að sjónræna reynslu okkar til
mikilla muna. Spurningin er hins
vegar hvort sjónvarpskynslóðin
þekkir „þorpið" sitt betur en for-
íeður hennar gerðu með því að
lesa af sjónvarpi náttúrunnar.
Tæknibyltingin hlaut óhjá-
kvæmilega að hafa afgerandi
áhrif á myndlistina, þá iðju sem
maðurinn hefur stundað frá upp-
hafi vega við að yfirfæra sjónræna
reynslu sína og sjálfsvitund í sýni-
legt form. Málverkið hefur upp-
lifað hverja kreppuna á fætur
annarri á þessari öld. Fyrst með
tilkomu ljósmyndarinnar, síðan
með tilkomu kvikmyndarinnar,
sjónvarpsins og rafeindatækninn-
ar. Síðasta kreppa málverksins
var í hámarki á síðasta áratug.
Með mínimalisma og hugmynda-
list leituðust menn við að draga
sem mest úr ytri umgjörð mynd-
listarinnar, hinni sjónrænu
reynslu og sjálfsvitund skyldi
miðlað með kristaltærum hug-
myndum sem menn áttu að geta
séð fyrir sér án þess að notast við
ramma, striga, olíu og önnur að-
föng nema í sem allra minnstum
mæli.
Þessi stefna gat þó ekki staðist
til lengdar, vegna þess hvað hún
setti athafnasemi myndlistar-
mannanna þröngar skorður. Og
fram kom enn ein sprengingin í
myndlistinni, sem kennd var við
„nýja málverkið": unga sjón-
varpskynslóðin braut sig undan
hinni gagnrýnu afstöðu til tækn-
innar og upplýsingaþjóðfélags-
ins, sem lesa mátti úr afstöðu
hugmyndalistarinnar og míni-
malismans og hellti sér út í
hömlulaust málverk þar sem öllu
ægði saman, grófum expressíón-
isma, rómantík og öfgakenndri
framsetningu, sem jafnvel minnir
í mörgu á barokklist 17. aldarinn-
ar, þegar listamennirnir voru að
brjóta af sér þröngar viðjar end-
urreisnarinnar. Málverkið var
ekki lengur gagnrýnið í afstöðu
sinni, heldur fyrst og fremst
hömlulaus tjáning og athöfn, þar
sem blessað frelsið var skrifað
með stórum staf. Formdýrkun og
fagurfræði módernismans var
týndur forngripur, efahyggja og
gagnrýnin afstaða hugmyndalist-
arinnar úrelt, stefnurnar og ism-
arnir dauðir, en málverkið lifði,
ferskt og endurborið eins og í
árdaga!
Það er auðvelt að ímynda sér
þá frelsun sem margir ungir lista-
menn hafa fundið í þessari þróun.
Loksins mátti maður mála eins og
maður vildi! Það er líka eftirtekt-
arvert að þessi þróun á sér stað
samfara hugmyndafræðilegri
kreppu vinstrimanna í álfunni og
samfara því að hugmyndir ný-
frjálshyggjunnar eru að vega að
velferðarþjóðfélagi því sem feður
sjónvarpskynslóðarinnar hafa
byggt upp með ærnum fórnum.
Það er einnig athyglisvert að
listaverkamarkaðurinn á Vestur-
löndum hefur tekið líflega við sér
við þessi umskipti, og nútímalist
er orðin eftirsóttari verslunar-
vara en nokkru sinni fyrr. Enginn
skyldi vanmeta þau umskipti, því
þrátt fyrir allt er velgengni mynd-
listarinnar háð eftirspurn og
áhuga almennings. En sá vandi
sem nýja málverkið stendur
frammi fyrir er hins vegar
Um sýningu Kristjáns Steíngríms að
Kjarvalsstöðum
augljós, því þar sannast enn hið
fornkveðna, að fátt er vandmeð-
farnara en nýfengið frelsi.
Þessi vandi birtist okkur vel á
sýningu þeirri sem ungur málari,
Kristján Steingrímur, sýnir okk-
ur nú á Kjarvalsstöðum. Eftir að
hafa upplifað kreppu málverks-
ins í Nýlistadeild Myndlista- og
handíðaskólans á árunum 1977-
81 hélt hann til Þýskalands og
nam við ríkislistaháskólann í
Hamborg, þar sem nýja málverk-
ið var með hvað mestum blóma á
árunum 1983-‘87. Afrakstur
þeirrar námsdvalar sjáum við nú í
metnaðarfullri sýningu, þar sem
við sjáum mörg einkenni „nýja
málverksins": expressíónísk
vinnubrögð, sem þó eru laus við
tilvistarkreppuna og djúpsálar-
fræðina sem einkenndi gamla
þýska expressíónismann, kon-
strúktífar formbyggingar sem
eiga þó fátt skylt við þá kon-
strúktífu myndbyggingu sem
stundum er kennd við Bauhaus
og við þekkjum hér af verkum
manna eins og Þorvaldar Skúla-
sonar og Karls Kvaran, róman-
tísk innskot í formi „þjóðlegra“
þrykkimynda af goðsagna-
kenndu miðaldamynstri og sjó-
sóknarminnum frá árabátaöld-
inni. Inn í þetta blandar hann svo
þekkjanlegum formum svo sem
önglum, árum, saltfiski og
beinum og öðru því sem minnir á
þjóðaratvinnuveg íslendinga. í
inngangsorðum að myndarlegri
sýningarskrá segir Kristján að í
verkum hans sé að finna „endur-
minningabrot í bland við nýjan
tíma“, „nútímatækni blandaða
fomeskju-eðaöfugt". Jafnframt
segist hann telja sig vera „vís-
indamann sem sé að skapa mynd-
ræn vandræði fyrir áhorfandann
til þess að glíma við“.
Því verður ekki neitað að þótt
sýning þessi beri með sér með-
fædda hæfileika Kristjáns til þess
að mála, þá skapa verkin „mynd-
ræn vandræði", að minnsta kosti
fyrir þann sem þetta skrifar.
Myndræn vandræði höfum við
reyndar í ærnum mæli fyrir í okk-
ar þjóðfélagi, til dæmis á sjón-
varpsskjánum, og mundu sumir
segja að ekki væri á þau bætandi,
að minnsta kosti ekki af alvarlega
þenkjandi myndlistarmanni. Og
er þá komið að niðurstöðu minni
um þessa sýningu: vandræðin,
sem Kristján segist vera að búa
til, eru einmitt höfuðgalli hennar.
Þau tákn og tilvísanir sem hann
leiðir inn í myndir sínar verða
ekki merkingarbær, vegna þess
að á bak við þau liggur ekki sú
skýra hugmynd eða sjónræna til-
finning, sem gerir mér kleift að
koma þeim heim og saman við
mína sjónrænu reynslu. Þær ó-
ljósu skírskotanir sem verkin fela
í sér og vísa í ólíkustu áttir ná ekki
að vinna saman að einni mark-
vissri og sjónrænni heild. Frelsið,
sem nýja málverkið átti að fela í
sér, virðist vera tilbúið á skólan-
um í Hamborg. Slíkt frelsi, sem
þannig er þegið á silfurfati, verð-
ur gjarnan fljótt að ánauð, og slík
myndlist verður því illa fær um að
hafa þau frelsandi áhrif, sem
henni var væntanlega ætlað.
Þetta kunna að vera hörð orð um
sýningu, sem greinilega er unnin
af miklum metnaði og meðfædd-
um hæfileikum. En ég er ekki í
nokkrum vafa um að Kristján
Steingrímur á eftir að takast af
meiri alvöru á við það vandasama
verkefni að gefa sjónrænni
reynslu okkar og sjálfsvitund það
myndræna form sem verður and-
anum ekki til vandræða, heldur
til frelsunar. -ólg.
Sunnudagur 25. október 1987 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 11