Þjóðviljinn - 24.01.1988, Blaðsíða 4

Þjáist þú af
skammdegisþunglyndi?
• Ertu þung(ur) á morgnana í skammdeginu? • Sœkir á þig svefn og slén í vinnunni á
daginn? • Ertu sólgin(n) í sœtindi og mat og safnarðu holdum í skammdeginu? • Áttu
erfitt með að einbeita þér við vinnu og finnurðu fyrir óeðlilegri þreytu á veturna meðan
skammdegið ríkir? • Hverfur áhugi þinn á kynlífi í svartasta skammdeginu? • Hefurðu
fundið þetta endurtaka sig ár eftir ár?
Ef svar þitt er játandi viö
öllum þessum spurningum,
þá er ekki ólíklegt að þú þjáist
af sjúkdómi sem kallaðurer
skammdegisþunglyndi og
vísindamenn hafa uppgötvað
að er í beinum tengslum við
árstíðabundnar birtusveiflur
og áhrif þeirra á ákveðnar
heilastöðvar.
Ef sjúkdómsgreiningin er rétt,
þá er til einföld iækning við sjúk-
dómnum, og hún er einfaldlega
fólgin í því að leita uppi sólina, og
þar sem hana er ekki að finna, að
fá sér náttúrulega ijósgjafa til
þess að lengja daginn. Reynslan
hefur sýnt að með ljóslækningum
er hægt að eyða sjúkdóms-
einkennunum á 4-5 dögum í 85%
tilfella.
Dagsbirtan og
hormónastarfsemin
Til skamms tíma töldu vísindin
að mannslíkaminn væri að því
leyti ólíkur mörgum „óæðri“
dýrategundum, að hormóna-
starfsemi hans væri óháð birtu-
sveiflum í umhverfinu. Vitað er
að dægurbundnar og árstíða-
bundnar birtusveiflur stýra mörg-
um dægurbundnum og árstíða-
bundnum sveiflum í líkamsstarf-
semi dýranna og ráða meðal ann-
ars fengitíma og getnaði með
beinum áhrifum á hormónastarf-
semina. Hins vegar var taiið að
maðurinn hefði þróast til þess að
verða óháður þessum birtu-
sveiflum í umhverfinu, og að
reglubundnar breytingar í
mannslíkamanum væru meira
háðar félagslegum og sálfræði-
legum þáttum og siðvenjum.
Það var ekki fyrr en árið 1980,
sem vísindamenn fundu sönnun
fyrir því að hormónastarfsemi
mannslíkamans er einnig háð
birtunni í umhverfinu. Það var
bandarískur geðlæknir, dr. Al-
fred Lewy, sem þá starfaði við
National Institute of Mental He-
alth í Maryland í Bandaríkjun-
um, sem sýndi fram á að hægt
væri að stöðva framleiðslu lík-
amans á hormóninu melatonín
með því einu að setja viðkomandi
í skæra dagsbirtu, en hormón
þetta er talið hafa víðtæk áhrif á
andlega og líkamlega líðan
mannsins.
Uppgötvun þessi hefur síðan
leitt til þess að læknisfræðin hefur
viðurkennt skammdegisþung-
lyndi sem sérstakan sjúkdóm er
hafi sín ákveðnu einkenni og um
leið sína ákveðnu lækningu.
Sjúkdómseinkennin
Högni Óskarsson geðlæknir
sagði í samtali við Þjóðviljann að
það sem greindi skammdegis-
þunglyndi frá venjulegu þung-
lyndi væri einkum tvennt: svefn-
drunginn og koivetnisfíknin. Á
meðan þeir sem þjást af venju-
legu þunglyndi sýna lystarleysi og
léttast og eiga erfitt um svefn og
vakna snemma á morgnana, þá
eru þeir sem þjást af skammdeg-
isþunglyndi þungir á morgnana,
sofa mikið og finna stöðugt til
löngunar í sætindi og annað sem
eykur mönnum holdafar. Annað
sem einkennir skammdegisþung-
lyndið er hversu árstíðabundið
það er: eínkennin hverfa yfirleitt
þegar kemur fram í aprflmánuð.
Það hefur einnig sýnt sig að
sjúkdómur þessi gerir meira vart
við sig þeim mun fjær sem menn
eru miðbaugi, og að venjuleg raf-
magnslýsing getur ekki komið í
stað dagsbirtunnar til þess að
hindra áhrif myrkursins.
Hvað er melatonín?
Rannsókn Alfreds Lewy, benti
til þess að framleiðsla mannslík-
amans á hormóninu melatonín
væri meiri í skammdeginu, og
hún benti jafnframt til þess að
maðurinn þyrfti mun meiri birtu-
breytingu til þess að áhrif kæmu
fram í hormónastarfseminni en
önnur dýr.
En hvernig framleiðir líkaminn
þetta hormón og hvaða áhrif hef-
ur það?
Vísindamenn hafa komist að
því að það er heilastöð í miðjum
heilanum, sem kölluð er heila-
köngull, sem stjórnar framleiðslu
melatoníns. Boð berast til heilak-
öngulsins í gegnum sjóntaugina.
Mælingar hafa leitt í ljós að við
eðlilegar aðstæður er framleiðsla
hormónsins lítil fyrripart dags en
eykst þegar líður á eftirmiðdag-
inn og sól tekur að lækka á lofti.
Um ellefuleytið á kvöldin nær
hún hámarki og minnkar svo
meðan maðurinn sefur og er orð-
in lítil klukkan sjö að morgni.
Með því að setja mann í skæra
dagsbirtu klukkan 11 að kvöldi
þegar framleiðsla hormónsins er
mest hefur tekist að snarminnka
framleiðslu þess.
Margt er enn á huldu um áhrif
melatonínhormóns á starfsemi
Ifkamans, en vitað er að það
gegnir mikilvægu hlutverki við að
búa okkur undir svefninn og
aukning þess verður samfara
syfju og þreytu.
Dr. Lewy hefur gert margvís-
legar rannsóknir á hormóninu og
hann telur að ekki sé rétt að líta á
hormón þetta sem beinan orsaka-
vald geðrænna truflana, heldur sé
það mælikvarði á það sem sé að
gerast í heilanum og að þar á bak-
við geti legið mörg lífefnafræði-
leg ferli. Til dæmis hefur hann
fundið út að blindir menn hafa
öðruvísi melatonín-sveiflur en
sjáandi. Jafnframt hefur hann
fundið það út að fólk sem látið
var sofa á daginn en vaka á nótt-
unni skipti um sveiflutíðni, og ef
þetta fólk var vakið um miðjan
dag þá snarlækkaði melatonín-
magnið í blóðinu. Truflanir á
þessari sveiflu koma einnig fram
þegar menn fljúga langa vegal-
engd í austur eða vestur á milli
tímabelta.
Raflýsing og
dagsbirta
Eitt af því sem hefur vakið at-
hygli vísindamannanna er að
venjulegt rafmagnsljós hefur
ekki mælanleg áhrif á melatonín-
magnið, en hins vegar nást slík
áhrif fram með rafmagnsljósi sem
líkir eftir litrófi dagsbirtunnar.
Venjuleg rafmagnsljós hafa út-
geislun á takmörkuðu sviði litr-
ófsins, þar sem gula og appelsínu-
gula tíðnin er ríkjandi. Ef borið
er saman við dagsbirtu, þá vantar
að mestu útfjólublátt ljós og in-
frarautt í venjulegt rafmagnsljós.
Hins vegar hafa verið framleidd-
ar ljósaperur sem gefa frá sér ljós
sem líkir eftir dagsbirtunni á
öllum tíðnisviðum, og það eru
einmitt slík ljós sem sýna áhrif á
melatonín-magnið, og það eru
slík ljós sem læknað hafa sjúkl-
inga af einkennum skammdegis-
þunglyndis á 4-5 dögum.
Slík lækningaraðferð er nú
viðurkennd af virtum lækna-
stofnunum, og sagði Högni Ósk-
arsson að farið væri að beita slík-
um lækningaraðferðum einnig
hér á landi.
Sjúkdómssaga
í grein eftir Jacobsen og fleiri,
sem birtist í tímaritinu American
Journal of Public Health í janúar
1987 er rakin saga 37 ára gamallar
skrifstofustúlku, sem leitaði
lækninga vegna síendurtekins
skammdegisþunglyndis, sem lýsti
sér í þreytu og syfju á daginn,
aukinni svefnþörf sem leiddi til
allt að 12 tíma svefns á nóttu,
stöðugu sykur- og sælgætishungri
sem leiddi til þess að hún bætti á
sig 5-10 kflóum á vetri,
minnkandi áhuga á kynlífi, fé-
lagslegri einangrun og almennri
depurð. Ástand þetta kom niður
á framlagi hennar og einbeiting-
arhæfni við vinnu, jók á veikinda-
forföll og hafði jafnvel leitt til ólj-
ósra sj álfsmorðsþanka. Einkenn-
in voru bundin við skammdeg-
ismánuðina og höfðu horfið á
vorin.
Móðir konunnar hafði sýnt
svipuð einkenni, og faðir hennar
og nokkrir aðrir ættingjar þjáðust
af drykkjusýki.
Eftir að kona þessi hafði fengið
6 klukkustunda ljósameðferð í
skæru rafljósi með fullu litrófi á
heimili sínu í þrjá daga dró veru-
lega úr einkennunum, og eftir að
slíku ljósi hafði jafnframt verið
komið fyrir á vinnustað hennar
hurfu einkennin algjörlega.
Þola konur
skammdegið verr
en karlar?
Eftir að skammdegisþunglyndi
hefur verið viðurkennt af lækna-
vísindunum sem sérstakur sjúk-
dómur hafa margvíslegar athug-
anir verið gerðar á tíðni hans og
einkennum. Þar hefur margt at-
hyglisvert komið í ljós, meðal
Dagsbirtu
lýsing er
nauðsyn-
legí
skamm-
deginu
segirHope
Knútsson
íðjuþjálfi, sem
varfyrst
manna tilað
nota dags-
birtulýsingu hér
á landi
Allt lifandi þróaðist undir
náttúrulegri dagsbirtu og það
tilbúna Ijós sem við notumst
við innanhúss er ekki nema
100 ára gamalt og hefur allt
aðra eiginleika en náttúruleg
dagsbirta og getur alls ekki
komið í staðinn fyrir hana,
segir Hope Knútsson iðju-
þjálfi, sem varfyrsttil þess hér
á landi að taka upp notkun
Ijóspípna með náttúrulegu lit-
rófi sem líkir eftir dagsbirtunni.
Hope Knútsson er bandarísk
að uppruna og fluttist hingað til
lands fyrir rúmum 13 árum. Hún
hefur verið mjög virk í geðvern-
Hope Knútsson
darmálum hér á landi, starfaði í
tvö og hálft ár á geðdeild Lands-
pítalans að Kleppi, var formaður
samtakanna Geðhjálp í 5 ár, for-
maður Iðjuþjálfafélags íslands
síðastliðin 12 ár og starfar nú sem
fræðslustjóri Geðhjálpar.
Raflýsing með ljóspípum, sem
hafa sama litróf og dagsbirtan, er
ekki bara viðurkennd meðal gegn
skammdegisþunglyndi, heldur er
hún ekki síður mikilvæg við iðju-
þjálfun og sem meðal gegn
þreytu, sjóndepru, kalkskorti og
öðrum kvillum sem þjá okkur í
skammdeginu, segir hún.
Það hefur sýnt sig að dagsbirtu-
lýsing virkar gegn sjóndepu og
þeirri augnþreytu, sem er svo al-
geng meðal þeirra sem vinna við
venjulega flúorlýsingu. Þá er vit-
að að náttúruleg lýsing örvar D-
vítamínmyndun í húðinni, en D-
vítamín er líkamanum nauðsyn-
legt til þess að hann geti nýtt
kalkið í fæðunni. Þannig er dags-
birtulýsing líka mikilvæg fyrir
eldra fólk sem þjáist af beinþynn-
ingu. Þeim sem þjást af skamm-
degisþunglyndi er ráðlagt að taka
að minnsta kosti klukkustund að
morgni og jafnvel aðra að kvöldi
undir sterkri dagsbirtulýsingu, og
eiga menn gjarnan að hafast
eitthvað að á meðan, en líta beint
í ljósið á 2-3 mínútna fresti, því
ljósáhrifin berast fyrst og fremst í
gegnum augun. Ég er vön að gera
þetta sjálf á hverjum morgni, þó
ég sé ekki þunglyndissjúklingur,
segir Hope, en heima hjá henni
eru dagsbirtuljóspípur yfir glugg-
unum í stofunni og í eldhúsinu
líka. Þetta léttir af manni skamm-
degisþreytunni, segir hún og
tekur fyrir okkur nokkrar æfingar
á leikfimiskíðum sem hún setur
upp í stofunni hjá sér. Þegar mað-
ur kemst ekki út í náttúruna er
gott að ganga á skíðum í stofunni
og horfa um leið í dagsbirtuna,
segir hún og brosir framan í ljós-
pípuna yfir stofuglugganum á
meðan skammdegisdrunginn
grúfir úti fyrir.
-ólg
4 SfÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 24. janúar 1987