Þjóðviljinn - 21.02.1988, Blaðsíða 14

eftir Einar Má Jónsson
íslensk þjóðmenning i
Útgefandi bókaútgáfan Þjóðsaga
1987
Nú fyrir jólin kom út hjá bóka-
útgáfunni Þjóðsögu fyrsta bindið
af níu binda verki, sem ber heitið
„íslensk þjóðmenning". Um til-
drög þessarar útgáfu er þess getið
í formála, að það hafi verið eitt
fyrsta verk Hafsteins Guðmunds-
sonar, forstjóra Þjóðsögu, í
prentiðnaði að handsetja „ís-
lenska þjóðhætti“ eftir Jónas
Jónasson frá Hrafnagili árið 1934
og hafi hann síðan lengi dreymt
um að koma út viðamiklu verki í
svipuðum dúr. Bæði titill verks-
ins og yfirlitið yfir efni bindanna
níu sýna þó, að hér er miklu
meira færst í fang en það eitt að
fjalla um íslenska þjóðhætti,
hvernig sem það orð er víkkað út:
virðist ritinu ætlað að fjalla ítar-
lega um helstu þætti íslenskrar
menningar fyrr og síðar og um-
gerð hennar, landið sjálft. Þessi
útgáfa er því hið gagnmerkasta
framtak, og sýnir fyrsta bindið að
fátt er sparað til að gera verkið
sem best úr garði: fengnir hafa
verið færustu sérfræðingar á
hverju sviði og birt er mjög mikið
af vönduðu myndefni greinum
þeirra til skýringar og viðbótar.
(Ég get þó aldrei fellt mig al-
mennilega við þann íslenska stíl,
sem hér skýtur einstaka sinnum
upp kollinum, að hafa litmyndir
mjög dökkar; þeir sem aðhyllast
hann ættu að lesa það sem Ás-
grímur segir um svipaðan stíl í
myndlist í Danmörk um alda-
mótin.)
Uppruni og
umhverfi
Fyrsta bindið, sem nú hefur
séð dagsins ljós, er e.k. inn-
gangur að öllu verkinu. Hefst það
á „forleik", þarsem Haraldur Ól-
afsson reynir að ímynda sér
hvernig sigling landnámsmanna
(Skalla-Gríms og fjölskyldu
hans) frá Noregi til íslands muni
hafa gengið, en síðan eru tvö
meginverkefni tekin til ítarlegrar
athugunar; uppruni íslensku
þjóðarinnar á landnámsöld og
landið sjálft og skilyrði þess, bæði
eins og landnámsmenn fundu það
og eins og það breyttist síðan í
rúmar ellefu aldir.
Uppruni íslendinga hefur tals-
vert verið á dagskrá undanfarin
ár, en að því er ég best veit er
þetta í fyrsta skipti sem reynt er
að fjalla um málið frá sem flest-
um hliðum og draga saman í einn
stað helstu kenningar og rann-
sóknir sem gerðar hafa verið.
Fjallar Stefán Aðalsteinsson um
„líffræðilegan uppruna“ íslend-
inga og um uppruna húsdýra; Þór
Magnússon um vitnisburð forn-
minja og Haraldur Ólafsson um
norska og íslenska samfélags-
skipan. Er það niðurstaða höf-
undanna, að sú hefðbundna
kenning að íslendingar séu að yf-
irgnæfandi meirihluta af nor-
skum uppruna eigi fyllilega við
rök að styðjast. Þessum þætti
bókarinnar lýkur svo á hugl-
eiðingum Haralds Ólafssonar um
upphaf íslandsbyggðar, ástæður
víkingaferða og skipakost og sig-
lingatækni landnámsmanna.
Um þann þátt verksins sem
fjallar um umhverfi landsmanna,
landið og skilyrði þess, gegnir
sama máli, að þar er dregið sam-
an í einn stað mikið af upplýsing-
um, sem annars staðar eru
dreifðar. Er það yfirlit yfir jarð-
sögu og myndun fslands eftir Þor-
leif Einarsson, lýsing á lífríkinu
eftir Sturlu Friðriksson og athug-
un á veðurfari, breytingum á því
á sögulegum tíma og tengslum
þess og lífríkisins eftir Pál Berg-
þórsson. Þótt þessir kaflar séu
hinir fróðlegustu finnst mér eitt
vanta á að þar komi fram skýr
mynd af umhverfi þjóðarinnar:
ítarlegt yfirlit í tímaröð um það
sem hægt er að vita um eldvirkni
á sögulegum tíma og afleiðingar
hennar. Væri slíkt yfirlit gagnleg
viðbót við það sem sagt er um
breytingar á loftslagi og lífríki og
reyndar nauðsynleg til að sýna
þróun umhverfisins í heild. Hins
vegar bætist það við myndina, að
á eftir þessum náttúrufræðiköfl-
um kemur mjög rækilegt yfirlit
eftir Hörð Ágústsson yfir þróun
íslenska torfbæjarins, sem hér er
sem sé talinn tii umhverfisins eins
og hafísar, lægðir, mýrar og jarð-
skjálftar, og kann það að koma
ýmsum á óvart. En þessi skil-
greining er vitanlega fyllilega
verjandi, enda telur höfundur að
{iróun torfbæjarins sé viðbrögð
slendinga við því versnandi ár-
ferði sem Páll Bergþórsson lýsir,
og er þessi kafli hinn lengsti í bók-
inni og kannski hinn nýstárlegasti
um leið. Honum fylgir styttri
kafli eftir Guðmund Ólafsson um
ljósfæri og lýsingu.
En þótt yfirlitsrit af þessu tagi
sé ítarlegt - og ritstjórinn Frosti
F. Jóhannsson hafi hér unnið gott
starf við að reyna að draga upp
sem fyllsta heildarmynd af jiví
sem nú er best vitað um þessi
fræði, - liggur í hlutarins eðli að
hvaða yfirlit sem er hlýtur jafnan
að vera stundlegt og bundið þeim
tíma þegar ritið er tekið saman,
því að öll þessi fræði eru stöðugt
að þróast, ný atriði að koma í
ljós, viðhorfin og túlkunin að
breytast o.s.frv. Hörður Ágústs-
son tekur líka fram í grein sinni,
að hann vonist til að gera þessu
efni miklu ítarlegri skil síðar. Af
þessum ástæðum verður þetta
14 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 21. febrúar 1988
verk tilefni til ýmislegra hugleið-
inga, og skyldi enginn líta á þær
sem gagnrýni á nauðsynlegu og
ágætu safnriti.
Sagnfrœðingurinn
fjarstaddur
Ekki er fjarri lagi að líta svo á,
að þetta fyrsta bindi sem nú er
komið út sé á margan hátt hlið-
stætt fyrsta bindinu af „Sögu ís-
lands“ sem Þjóðhátíðarnefnd
stóð fyrir 1974: í báðum ritunum
er sem sé fjallað um umhverfið,
jarðsögu íslands (af sama manni)
og sambúð lands og lýðs, og svo
um landnámið. Sá er þó munur-
inn að í þetta fyrsta bindi af „ís-
lenskri þjóðmenningu" skrifar
enginn höfundur sem beinlínis er
hægt að kalla sagnfræðing. Ein-
faldast væri að skýra þetta á þann
hátt, að þar sem þetta síðar-
nefnda rit á ekki að vera menn-
ingarsaga og því síður íslands-
saga, heldur yfirlit yfir íslenska
þjóðhætti og menningu fyrr og
nú, sé ekki þörf á því að segja enn
einu sinni sögu landnámstímans,
þjóðveldisins, Sturlungaaldar
o.þ.h., en mér er þó nær að
halda, að þessi fjarvera sagnfræð-
inga sé á vissan hátt táknræn fyrir
það hvernig fræði þeirra eru
stödd. Á íslandi hefursagnfræðin
nefnilega löngum verið í eins
konar úlfakreppu milli þriggja
voldugra og rótgróinna fræði-
greina; bókmenntafræðinnar,
náttúrufræðinnar (é.t.v. einkum
jarðfræðinnar) og þjóðháttafr-
æðinnar, og hafa þær þjarmað að
henni og sölsað undir sig efnivið
hennar á ýmsa vegu og hver á
sinn hátt. Það er gjarna sagt að
„sagan byggist á rituðum heim-
ildum“, en þegar íslenskir sagn-
fræðingar fara að fást við forn-
sögur, rekast þeir strax á vanda-
málið um heimildagildi þeirra -
að hvaða leyti eru þær sannfræði
og að hvaða leyti eru þær skáld-
skapur? - þannig að þeir vita ekki
hvað þeir eiga við þær að gera,
lenda í vandræðum og verða um
síðir að láta bókmenntafræðing-
um megnið af þeim eftir, - eða
gerast bókmenntafræðingar sjálf-
ir. Þar sem heimildir eru traustar
(t.d. víða í Sturlungu) virðist lítið
eftir fyrir sagnfræðinginn annað
en endursegja þær. - Eitt merk-
asta framlag íslendinga til sagnf-
ræðivísinda er sú samtvinnun
sögu og jarðfræði, sem þeir hafa
stundað, en á því sviði eru það
jarðfræðingar sem hafa haft for-
ystuna og hafa þeir því nánast
gert sagnfræðina að hjálpargrein
í sínum fræðum og hirt úr henni
það sem nýtilegt var. - Þannig
hafa þjóðháttafræðingar einnig
farið með gamlar heimildir: hirt
úr þeim sitthvað sem sagnfræð-
ingar vissu aldrei almennilega
hvað þeir áttu við að gera. Nú
hefur sagnfræði vitanlega þróast
á fslandi, en það eru einkum af-
markaðar greinar hennar, svo
sem verslunarsaga eða stjórn-
mála- og atburðasaga síðustu
alda, sem hafa getað náð sér á
strik. Fyrir ofurgang risanna þrig-
gja, sem ekki er heiglum hent að
etja kappi við, hefur sagnfræðin
annars oftlega lent í því hlutverki
að verða e.k. neðanmálsgreinar
við fornsögur, og það sem er sýnu
alvarlegast: hún hefur átt í mestu
erfiðleikum með að afmarka sitt
eigið sérsvið, sín eigin lögmál og
sínar eigin aðferðir, og hefur oft
mótast af viðhorfum, sem eiga
ætt og óðul innan vébanda ann-
arra vísindagreina. Af þessum
ástæðum er ekki nema eðlilegt að
þegar mættir eru galvaskir til
leiks jarðfræðingur, veðurfræð-
ingur, mannfræðingur o.fl. sé
ekki mikið að gera fyrir sagnf-
ræðing nema þá helst að hlaupa
fyrir þá út í sjoppu og sækja kók
og appelsín.
Sennilega væri þó hægt að fela
honum önnur hlutverk. Sagn-
fræðingur ætti nefnilega að geta
bætt við þessi fræði alveg sér-
stakri vídd, sem er hans eigið sér-
svið og framlag: ef allt væri með
felldu og hann stæði í stöðu sinni,
ætti verkefni hans að vera stund-