Þjóðviljinn - 02.03.1988, Blaðsíða 5

DON
GIOVANNI
Umsjón:
Lilja Gunnarsdóttir
Aldrei fór þaö svo aö tónlist-
argagnrýnandi Þjóöviljans
klifraöi ekki það hátt í
mannfélagsstiganum að
komastáfrumsýningu. Enda
er ekki einleikið hve líf hans
hefur tekið frumlega stefnu
upp á síðkastið. En ég geri
ekki ráð fyrir að lesendur hafi
minnsta áhuga á að heyra
ævisögu hans, en brenni hins
vegar í skinninu að frétta af
Don Giovanni í íslensku óper-
unni. Og lesendur skulu fá að
heyra sannleikann um það
kvöld.
Mozart samdi óperuna árið
1787 og var hún frumflutt í Prag
29. október um haustið. Þá voru
íslendingar nærri dauðir af völd-
um móðuharðindanna. Reykja-
vík var á öðru ári. Og þar sem nú
er íslenska óperan var bara grænt
tún. Áreiðanlega þekkti enginn
íslendingur Mozart. Og hafi
hann vitað um okkur hefur hann
talið víst að við værum lúsugir
skrælingjar. Höfundur óperutex-
tans var Da Ponte og byggði að
verulegu leyti á óperu, sem ný-
lega hafði verið flutt í Feneyjum
eftir Giovanni Bertati við tónlist
eftir Giuseppi Gazzaniga. Og
meira að segja Mozart sneið tón-
list sína að sumu leyti eftir þessari
óperu. En sagan um Don Gio-
vanni hafði verið vinsælt efni
leikskálda og óperuhöfunda í
hundrað og fimmtíu ár.
En ópera Mozarts hefur drepið
það allt saman. Don Giovanni er
Don Giovanni Mozarts. Eins og
mörg mestu listaverk heimsins
hefur óperan verið túlkuð á ýmsa
vegu og má segja að hver hafi sína
kreddu. í blöðunum undanfarið
hefur verið drepið á nokkrar
þessara kenninga. Sumir vilja
meina að þetta sé táknmálssaga.
Don sé jafnvel fallinn engill.
Þetta sé barátta milli góðs og ills.
Don sé ekki einstaklingur heidur
hugmynd eða tákn. Þá telja aðrir
að hann sé eins konar höfuð-
skepna eins og lægðirnar eða
hafsjórinn. Og sé blásaklaus.Vilji
ekki gera neinum illt. Hann sé
barasta svona. Ég blæs á þetta
allt. Kenning mín um Don Gio-
vanni (sem áreiðanlega er þó
stolin frá einhverjum sem stal
henni frá einhverjum) er einfald-
lega sú, að Da Ponte og Mozart
hafi blátt áfram verið að segja
ævintýri til að skemmta fólki.
Nákvæmlega eins og Spielberg
nú á dögum. Og þótt einhver
gömul tákn finnist í sögunni, þá
eru þau búin að missa lífrænt gildi
sitt líkt og mörg tákn sem nú eru í
kringum okkur, án þess að við
gefum þeim sérstakan gaum.
Þetta er skemmtisaga en ekki
djúp pæling. Söguna er best að
skilja alveg bókstaflega: Fantur
fór til fjandans. Enn í dag viljum
við að skúrkarnir fái maídeg
málagjöld, þótt nú séu þeir yfir-
leitt skotnir í þúsund parta inn í
eilífðina, sem er þokkalegt hel-
víti. Ég biðst svo auðmjúklega
afsökunar á því, hve skilningur
minn á metafýsík sögunnar er
yfirborðslegur. En ég hugga les-
andann með því að ég er ekki að
neyða minni skoðun upp á hann.
Eins og áður segir var Don Gi-
ovanni samin eftir annarri óperu
sem aðeins var í einum þætti. Da
Ponte varð því að spinna nokkur
atvik frá eigin brjósti og gerði það
með ýmsum vinsælum skop-
leikjauppátækjum þeirra tíma.
Fyrri hluti annars þáttar þykir
leikrænt séð veikur af þessum
sökum. En Mozart lætur það ekki
á sig fá. Hvergi eru veilur í músík-
inni. Margir telja Don Giovanni
mestu óperu allra tíma. Tækni-
lega er hún gamanópera (opera
buffa) með alvarlegum hlutverk-
um og ívafi (opera seria). En
þessar skilgreiningar hafa svo
sem lítið gildi. Óperan er einstök
og ekki hægt að draga hana í
neinn dilk. Hún er sameining
gamans og alvöru á því meistara-
plani sem Mozart einum er lagið.
Þar spinnast saman harmur og
gleði, ást og hatur, stolt og ástríð-
ur, vanmáttur og ofdramb, inni-
leiki og yfirborðsmennska. Það
er þó auðvitað ekki söguþráður
verksins né sögupersónurnar sem
slíkar, er gera óperuna eitthvert
mesta listaverk heimsins. Það er
tónlistarleg snilld Mozarts. Og
hún er a.m.k. ofin úr þremur
þáttum: í fyrsta lagi hve tónhug-
myndirnar eru geníalar í sjálfu
sér. í öðru lagi tekst Mozart að
gæða hverja persónu músík við
hæfi og kafa djúpt í sálarlíf
þeirra. I þriðja lagi óskeikul óp-
eruleg byggingargáfa. Framvinda
tónlistarinnar er svo hröð að
hvergi er dauður punktur, en
jafnframt svo hnitmiðuð og akk-
úrat að þar er ekkert of eða van.
Og tónplanið er þrauthugsað. En
aðferðir Mozarts eru oftast svo
einfaldar og eðlilegar að það er
sem þær liggi í augum uppi. Form
og innihald hvíla í taóisku
j afnvægi. Mozart hefureinnigallt
að því yfirskilvitlega gáfu til að
byggja um atburðarás, vekja upp
stemmningu og gefa í skyn þann
hugblæ er ríkir í persónunum og
að baki atburðanna. Hann er hið
fullkomna óperutónskáld.
Leikur iistarinnar
að lífinu
Ég vil taka það fram að ég ber
harla lítið skynbragð á leikhús.
En fyrir mína fátæklegu parta
fannst mér uppfærsla Þórhildar
Þorleifsdóttur á Don Giovanni
takast mjög vel. Don Giovanni
verður greinilega gamanleikur,
en þó með alvarlegu ívafi. En
fyrst og fremst leikur listarinnar
að lífinu. En það þýðir ekki að
leikurinn hafi ekki dýpt og al-
vöru. Þórhildi tókst að græða rec-
itatívin svo miklu leikrænu og til-
finningalegu lífi að það er með
ólíkindum. Hraðinn í óperunni,
sem er mjög mikilvægt atriði, var
mikill og góður með þeirri und-
antekningu að dansleikurinn
frægi var nokkuð stirður. Hópat-
riðin voru annars prýðilega út-
færð og sama gildir raunar um
samsönginn.
Ekki hef ég hugmyndaflug til
að setja út á leikmynd eða bún-
inga sem voru eftir Unu Collins.
Hljómsveitin stóð sig vel undir
stjórn Anthonys Hose en mand-
og erótík. En engar sannar né
djúpar tilfinningar.
Meðal annarra orða: Ermunur
á erótík og sexi? Hvaðan kemur
erótíkin ef ekki frá kynhvötinni?
Og er kynhvatarlegur skilningur
á manneskjunni yfirborðslegur?
Er ekki kynhvötin allt í öllu hjá
öllum? Margir virðast ekki vera
neitt annað. Og það er ekki svo
lítill harmleikur, að maðurinn sé
svo vanmáttug og jarðbundin
vera, að glennur kynhvatarinnar,
sem sumir vilja kalla erótík, geri
að engu bæði skynsemi og and-
lega viðleitni oft og tíðum. Afl-
eiðingarnar verða þjáning og enn
meiri þjáning. Er það nokkuð
sniðugt að konur láta sér fátt um
finnast góða og vandaða menn af
því að þeir eru svo „leiðinlegir",
en liggja útglenntar fyrir verstu
drullusokkunum í leit sinni að
„draumaprinsinum“, af því að
drullusokkurinn er meira
„spennandi“ og „sjarmerandi"?
Og ætli karlmenn séu að sínu leyti
ekki með sama marki brénndir?
Hvað er tragedía ef þetta er ekki
tragedía? Don Giovanni er fyrst
og fremst harmleikur um mann-
legt eðli.
Kristinn Sigmundsson söng og
lék Don af miklum krafti. Samt
opinberar hlutverkið mestu veik-
leika hans sem söngvara. Þrátt
fyrir eigingirni sína og ósvífni, er
Don toppurinn í yfirborðsfágun
og þokkafullum sjarma, sem birt-
ist í allt að því listrænni
fullkomnun. En Kristin skortir
hina fínustu fágun, hina ýtrustu
einbeitni, takmörkun og tempr-
un. Aga. Samt er Kristinn góður
söngvari og góður Don Gio-
vanni, en nær ekki þessum súper-
sjarma. En samleikur og sam-
Kristinn Sigmundsson sem Don Giovanni á fjölum Óperunnar. (Mynd: Sig.)
ólínleikurinn var misheppnaður.
Hlutverk kórsins er lítið og var
allt í lagi með hann.
En víkjum nú að söngvurun-
um. Leporello er hlutverk sem
gengið hefur aftur í óteljandi
gamanleikjum og óperum. Hann
er dæmigerð buffafígúra. Mozart
hefur þessa persónu í æðra veldi
með frábærlega andríkri og
hnyttinni tónlist. Katalógarían er
fyrirmynd um músíkalskt andríki
' SIGURÐUR ÞÓR
og hugvitssemi. Og þar eru marg-
ir yfirtónar og undirtónar, t.d.
háð og ísmeygileg erótík. Lepor-
ello er ekki allur þar sem hann er
séður og dregur mjög dám af hús-
bónda sínum. Ekki tókst Berg-
þóri Pálssyni að ná öllum undrum
þessarar aríu, þótt söngur hans í
óperunni í heild væri að mörgu
leyti frábær. Hann hafði húmor-
inn í lagi og gæddi þjóninn un-
gæðislegum, allt að því sakleysis-
legum sjarma. Söngurinn var ör-
uggur og lifandi. Leikur Berg-
þórs var afbragð og sá besti í sýn-
ingunni. Frammistaða Bergþórs
er afrek.
Síkópatinn
Don Giovanni
Eins og áður segir greinir menn
á um persónu Don Giovannis.
Sumir telja að hann sé tákn eða
náttúrukraftur. Ég trúi ekki á
slíkar skýringar. Mozart og Da
Ponte eru bara að segja sögu.
Don Giovanni er einfaldlega
maður, ekki ótrúlegri en svo að
hans líkar hafa alltaf verið til.
Hann er ekki einu sinni sérlega
flókin persóna, þótt margir vilji
halda öðru fram. Hann hugsar
einungis um að fullnægja þörfum
sínum án tillits til afleiðinganna
fyrir aðra og svífst einskis til að ná
markmiðum sínum. Hann er ekki
aldeilis saklaus. Það er enginn
saklaus þótt hann geri sér ekki
grein fyrir afleiðingum gerða
sinna. Orsök slíks tillitsleysis er
einfaldlega skortur á innsæi og
samkennd. Vond verk eru oft
framin í slíku gáleysi. Sú stað-
reynd að Don var refsað af guð-
legum mætti felur tvennt í sér: í
fyrsta lagi að gert er ráð fyrir
frjálsum vilja til að greina milli
góðs og ills. í öðru lagi að Don
valdi hið illa og var þess vegna
refsað. Það er út í hött að refsa
saklausum manni. Fyrir því
hlýtur Don Giovanni að vera sek-
ur útfrá forsendum sögunnar
sjálfrar, þótt okkur finnist kann-
ski töff að hann skuli rísa gegn
guði almáttugum. Það er reyndar
ekkert stórbrotið við það að
valda öðru fólki þjáningum með
botnlausri eigingirni. Persónan
Don Giovanni er blátt áfram sík-
ópat, ekkert djúp og ekkert
merkileg. Og ómótstæðilegur
sjarmi er oft ein hliðin á síkópat-
anum. Það er Iykill hans að því að
spila með annað fólk. Don vafði
öllum um fingur sér - konum og
körlum. Og tónlistin sem Mozart
ljær honum er óviðráðanlega
heillandi og tælandi, en jafnframt
mögnuð gífurlegum krafti og
lífsfjöri. Það fylgir Don einhver
dýrasegulmagnaður sensúalismi
Miðvikudagur 2. mars 1988 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 5