Þjóðviljinn - 07.04.1988, Blaðsíða 6

Gunnar M. Magnúss
Fœddur 2. 12. 1898 - Dáinn 24. 3. 1988
Þeir eru fáir sem ganga fyrstir
ótroðnar slóðir. Landnemar reisa
byggð þar sem áður engan fýsti
að fara. Síðan koma fleiri og
innan tíðar verða dagsverkin á
nýjum slóðum sjálfsögð og eðli-
leg. Það fennir í hin fyrstu spor en
minningin um forgöngumanninn
lifir.
Gunnar M. Magnúss var í hópi
þeirra sem vísuðu á ný verkefni
og opnuðu nýjar leiðir. Hann
gerði sögu lands og þjóðar
auðugri að fróðleik og viðfangs-
efnum. Hugsjónin um friðlýst
land og réttlæti og jöfnuð í mann-
lífi var hinn sterki undirtónn í
fjölmörgum ritverkum hans.
Hún gaf honum kraft til að vera
lengur en flestir aðrir virkur fé-
lagi í baráttunni fyrir málstað al-
þýðunnar.
Bækur Gunnars um hernáms-
árin voru brautryðjandaverk í
sögu samtíðarinnar. Enn eru þær
meðal hins besta sem fróðl-
eiksfúsir lesendur eiga völ á þeg-
ar spurningar vakna um þá örlag-
aríku tíma. Hin fjölmenna sveit
menntaðra sagnfræðinga hefur
ekki enn ræktað sem skyldi þann
garð sem Gunnar M. Magnúss
fyrstur sýndi að er einhver mikil-
vægasti og erfiðasti kaflinn í sögu
fslendinga á þessari öld.
Ævisagan um skáldið á Þröm
gaf bókmenntafræðingum nýjan
lykil að meistaraverkum Hall-
dórs Laxness. Þá urðu tímamót í
umfjöllun um íslensku skáld-
söguna. En einnig á þessu sviði er
enn langt í land að komin sé í hús
öll sú uppskera sem Gunnar M.
Magnúss sáði til með frásögn
sinni og persónulegri fræði-
mennsku.
Þegar hinir skólalærðu fræði-
menn voru fyrir tveimur ára-
tugum að byrja að vakna til vit-
undar um mikilvægi rannsókna á
sögu alþýðusamtakanna í landinu
fundu þeir að enn á ný hafði
Gunnar M. Magnúss orðið fyrri
til að safna fróðleik og gera úr
honum nýja sögu. Rit hans um
járniðnaðarmenn og upptök og
þróun alþýðusamtakanna í
landinu voru brautryðjandaverk
sem sýndu að einnig á þessu sviði
var Gunnar M. Magnúss
landneminn.
En Gunnar var ekki bara
bundinn við bækur og hina heill-
andi sköpun sem felst í því að búa
til úr gömlum skjölum nýjan
skilning á samtíð og verkefnum
framtíðar. Hann tók einnig virk-
an þátt í baráttunni fyrir herlausu
íslandi og skipaði sér í sveit
þeirra sem gera kröfur um rétt-
íæti og jöfnuð. Hann var vara-
þingmaður Reykvíkinga fyrir
rúmum þrjátíu árum og einnig
frambjóðandi í Vestur-ísa-
fjarða-arsýslu í aukakosningun-
um sem fram fóru 1952 þegar Ás-
geir Ásgeirsson var kosinn forseti
lýðveldisins.
Þær kosningar voru sérstakar
því þeir flokkar sem þá stjórnuðu
landinu börðust um þingsætið og
aðrir áttu ekki mikla möguleika.
Allir vissu og Gunnar M. Magn-
úss best sjálfur að hann var ekki
kominn á heimaslóðir til að sækja
stóran feng atkvæða. Hann var
kominn til að flytja málstað og
halda uppi merki róttækrar jafn-
aðarstefnu og hinnar nýju sjálfs-
tæðisbaráttu sem hófst þegar er-
lendur her settist að í landinu.
Þessi kosningabarátta var
mikið ævintýri fyrir ungan strák
sem ekki var nema níu ára. Fram-
boðsfundirnir og umtalið allt
skapaði ólgu sem var framandi og
heillandi í senn. Og enn er mér í
fersku minni Gunnar M. Magn-
úss í ræðustólnum í troðfullu
samkomuhúsinu á Þingeyri.
Virðulegur og glettinn, orðsnjall
og með eldmóð í augum. Hann
átti ekki mörg atkvæði í salnum.
Það var opinbert leyndarmál í
þessu litla samfélagi. En það var
hlustað þegar hann talaði. Hann
átti virðingu fólksins og aðdáun.
Gunnar M. Magnúss skilaði
miklu æviverki. Um langa fram-
tíð munu bækur hans skipa veg-
legan sess þegar fjallað er um
sögu þessarar aldar. Þátttaka
hans í baráttu fyrir málstað friðar
og réttlætis verður einnig í
minnum höfð. Hann nam ný lönd
og vísaði öðrum veginn.
Á kveðjustund þakka íslenskir
sósíalistar góðum dreng og fágæt-
um félaga fyrir einstakt framlag.
Olafur Ragnar Grímsson
Kveðja frá Rithöfundasamband-
inu
Það eru rétt sextíu ár frá því
heiðursfélagi okkar, Gunnar M.
Magnúss, hóf rithöfundarferil
sinn með smásagnasafninu Fiðr-
ildi. Það vill svo til að sama ár var
Bandalag fslenskra listamanna
stofnað og var Rithöfundadeild
þess fyrsti vísir að heildarsam-
tökum íslenskra rithöfunda. Eftir
því sem ég kemst næst var Gunn-
ar M. Magnúss einn af
stofnfélögunum og er þá aðeins
einn þeirra á lífi, Halldór Lax-
ness. Það er skemmtilegt að þetta
skyldi bera uppá sama árið því
Gunnar var ötull á báðum þess-
um sviðum þ.e. ritstarfa og fé-
lagsmála. Listinn er langur á fé-
lagsmálasviðinu en í þessari
stuttu kveðju læt ég nægja að
nefna að hann sat í stjórn Rithö-
fundafélags íslands frá 1950-60
og var formaður Félags leikrit-
ahöfunda 1963-1970. Hann var
ennfremur stofnandi og fyrsti for-
maður Stéttarfélags kennara í
Reykjavík en kennaraprófi lauk
hann ári áður en fyrsta bók hans
kom út á fyrrnefndu ári 1928.
Enda þótt félagsstörf og fleira
þess háttar sé gott og gilt eru það
ritstörf Gunnars sem vissulega
munu halda nafni hans á lofti um
ókomna tíð. Rithöfundarferill
hans var kringum sextíu ár og út-
gefin verk hans slaga upp í að
vera jafnmörg. Með þessum
kveðjuorðum er ekki ætlunin að
gera grein fyrir þessu stórkost-
lega æviverki en það mætti benda
á nokkur atriði sem hugsanlega
verða meðal þess sem hæst ber
þegar menn fara að meta ritstörf
Gunnar síðar meir.
Það má benda á hlutverk hans
sem skrásetjara í víðtækustu og
göfugustu merkingu þess orðs,
rithöfundarins sem byggir á ríkri
þjóðlegri hefð að færa frásagnir
af mönnum og atburðum í letur.
Þessi mikilvægi þáttur rithöfund-
arstarfs Gunnars hefur fært okk-
ur afbragðsverk og má nefna ævi-
sögu Magnúsar Hj. Magnús-
sonar, Skáldið á Þröm og þá ekki
síður Virkið í norðri. Það verk í
þremur bindum er mesta sam-
tímaheimild um ísland á dögum
síðari heimsstyrjaldarinnar og er
sama hvort litið er á gæði eða
magn en verkið er um 1250 síður í
stóru broti með 1400 ljósmynd-
um í síðustu útgáfu þess. Þetta rit
er einfaldlega grundvallarrit um
einhverja mestu umbrotatíma í
sögu þjóðarinnar. Verkið er
einkar læsilegt og raunar spenn-
andi og miðlar bæði staðreyndum
og sterkum bæjarlífs- og þjóðlífs-
myndum, persónulegum frásögn-
um og heildarmynd af atburðum.
Ég tek hér Virkið í norðri sem
dæmi um mjög mikilvægt verk
Gunnars en auðvitað mætti
minnast á mörg önnur, bæði frá-
sagnir og skáldsögur og ekki
síður leikrit eins og til dæmis í
múrnum (1964). En mig langar til
þess að minnast á vettvang þar
sem Gunnar vann ótvírætt
brautryðjandastarf og það var í
ritun barna- og unglingabóka.
Fyrstu bók þeirrar tegundar
sendi hann frá sér upp úr 1930 og
skrifaði síðan fjölda slíkra bóka.
Lengi var vanmetið starf þeirra
sem skrifuðu raunverulegar bók-
menntir fyrir börn og unglinga.
Kannski er það að einhverju leyti
vanmetið ennþá. En hvað er mik-
ilvægara en þessir tengiliðir sem
tengja nýja kynslóð við sagna-
gleðina? Á síðustu árum hafa
menn sívaxandi réttmætar
áhyggjur af minnkandi lestrará-
huga barna og unglinga og þá er
ekki seinna vænna en meta áð-
urnefnda tengiliði. Þetta
brautryðjandastarf myndi nægja
til að halda nafni Gunnars M.
Magnúss á lofti. Sama er að segja
um Virkið í norðri. Hans yrði
minnst þó hann hefði skrifað það
verk eitt. En verk hans voru yfir
fimmtíu!
Rithöfundasamband íslands
kveður heiðursfélaga sinn með
söknuði og samhryggist fjöl-
skyldu hans og vinum.
Sigurður Pálsson
Gamall samferðamaður og
vaskur samherji, Gunnar M.
Magnúss, er í dag kvaddur hinstu
kveðju.
Um það leyti sem ég, strák-
lingur vestur á Fjörðum, fór að
fylgjast ögn með samtíðarbók-
menntum, var Gunnar að stíga
fyrstu spor sín á rithöfundar-
braut. Bækur hans vöktu strax
áhuga minn, vafalaust meðfram
vegna þess að hann var fæddur
Önfirðingur eins og ég, og alinn
upp í næstu sveit, Súgandafirði.
Snemma barst mér vitneskja
um það, að ungur hefði Gunnar
stundað sjó frá Suðureyri og jafn-
framt tekið mikinn þátt í íþrótta- 1
lífi á staðnum og þótt efnilegur
glímumaður. Tuttugu og sex ára
gamall hafði hann farið í Kenn-
araskólann, lokið kennaraprófi
1927 og starfað síðan við kennslu
og ritstörf.
Þegar ég kynntist Gunnari
fyrst persónulega, hafði hann
stundað framhaldsnám við Kenn-
araháskólann í Kaupmannahöfn
og stóð nú framarlega í rómuðu
kennaraliði Austurbæjarskólans,
þar sem framúrskarandi skóla-
maður, Sigurður Thorlacius, réð
ríkjum og hafði safnað um sig
vaskri sveit úrvalskennara.
Snemma mun Gunnar hafa
gerst róttækur í skoðunum, enda
gjörkunnugur frá barnæsku
kjörum fátækra þorpsbúa og kot-
bænda á Vestfjörðum. Þegar
leiðir okkar lágu fyrst saman, var
hann ötull liðsmaður Alþýðu-
flokksins og hafði verið í fram-
boði fyrir þann flokk við góðan
orðstír. En ekki fór það leynt, að
Gunnar var gagnrýninn á flokk
sinn og stóð þar yst í vinstri fylk-
ingu. Hann varð og einn af rithöf-
undum Rauðra penna, við tak-
markaða hrifningu ýmissa
flokksbræðra sinna.
Kynni okkar Gunnars hófust
að marki seint á fimmta áratug
aldarinnar, þegar hafin var fyrir
alvöru hin langvinna barátta gegn
erlendri hersetu og íslenskri aðild
að hernaðarbandalagi. Þar var
Gunnar um hríð í fremstu víglínu
og hlífði sér hvergi. Árin 1953-
’56 var hann formaður and-
spyrnuhreyfingarinnar Gegn her
í landi og sat um skeið sem vara-
maður á alþingi. Þá hafði Gunnar
gengið til samvinnu við
Sósíalistaflokkinn, fyrst og
fremst vegna herstöðvamálsins.
Þeim hugsjónum, sem Gunnar
helgaði krafta sína á þessum
árum, reyndist hann trúr allt til
hinstu stundar, enda þótt hann
drægi sig nokkuð í hlé hin síðari
ár. Þurfti ekki lengi við hann að
ræða til að ganga úr skugga um að
hugurinn var hinn sami, vökull og
óhvikull.
Gunnar M. Magnúss var einn
afkastamesti rithöfundur sinnar
samtíðar. Enda þótt hann hefði
löngum kennslu og ritstjórn tíma-
rita að aðalstarfi, voru afköstin á
ritvellinum með ólíkindum. Er ég
glöggva mig á því sem um þau
segir í Æviskrám samtíðarmanna
kemur í ljós að á tímaskeiðinu
1928 til 1980 sendi Gunnar frá sér
á sjötta tug bóka af margvíslegum
toga. Er mér til efs að aðrir skrif-
andi menn hafi komið víðar við
en hann. Eftir hann liggja skáld-
sögur, smásagnasöfn, leikrit,
ljóð,barna- ogunglingabækur. Á
sviði skáldskaparrita tókst Gunn-
ari að líkindum best upp við ung-
lingasögurnar. Þar vann hann
merkilegt brautryðjandastarf og
bætti úr brýnni þörf. Hafa ung-
lingasögur hans notið mikilla vin-
sælda og flestar komið út í
tveimur, þremur eða fleiri útgáf-
um.
Þá náði Gunnar og góðum
tökum á gerð útvarpsleikrita,
einkum þar sem hann glímdi við
söguleg efni. Eftirminnilegast
þeirra er líklega framhaldsleikrit-
ið í múrnum, þar sem sögusviðið
er fslenska tugthúsið við Lækjar-
torg, fangar þar og fangaverðir í
byrjun 19. aldar. Svipaðrar gerð-
ar eru Landsins lukka, um ævi
Skúla landfógeta, Herrans hjörð,
framhaldsleikrit um Bólu-
Hjálmar, leikrit um Fjölnismenn
og enn eitt, framhaldsþættir um
vesturfarir íslendinga.
Auk skáldrita lét Gunnar að
sér kveða á mörgum sviðum ís-
lenskra þjóðfræða. Hann tók
saman stórar bækur um afmörk-
uð tímabil í sögu landsins á þess-
ari öld. Þeirra rita merkast er
Virkið ínorðri, þrjú stór bindi um
hernámsárin, þar sem miklu efni
er saman safnað. Bækur liggja
eftir Gunnar um verkalýðshreyf-
'inguna almennt og einstök verka-
lýðssamtök. Héraðssögur samdi
hann tvær, Súgfirðingabók um
heimabyggð sína og Undir
Garðskagavita, um bernskuslóð-
ir móður sinnar.
Þá ritaði Gunnar allmargar
ævisögur og endurminningabæk-
ur. Eftirminnilegust þeirra og sú
sem mér þykir vænst um af öllum
ritum hans er Skáldið á Pröm, um
Magnús Hj. Magnússon, skáldið
og kennarann, sem öðlaðist nýtt
líf í gervi Ólafs Kárasonar Ljós-
víkings.
Enn mætti margt nefna, þótt
hér verði látið staðar numið.
Ég lýk þessum fáu minningar-
orðum á svipaðan hátt og kveðju
þeirri sem ég sendi Gunnari M.
Magnúss áttræðum. Þeim fylgja
þakkir mínar fyrir góða samfylgd
um langan veg og staðfast atfylgi
hans við þá hugsjón sem við
sveitungarnir báðir bárum gæfu
til að öðlast á unga aldri: að sósí-
alismi, þjóðfrelsi og mannhelgi,
„eining sönn í þrennum grein-
um“, sé sú framtíðarsýn er ein
getur talist þess virði að fyrir
henni sé barist.
Gils Guðmundsson
Suður heiðar var mér gefin á
jólum 1937 og hreifst ég af sög-
unni. Voru það fyrstu kynni mín
af Gunnari M. Magnúss. Nú á
páskum las ég bókina aftur og
staldraði við þessi upphafsorð:
„Nýrri hugsjón hafði skotið upp
meðal drengjanna; hún var eins
og neisti frá stóru báli og greip
hugi þeirra geist, eins og eldur fer
um sinu. Hugmyndirnar leystust
úr læðingi og fóru á flug, nýjar og
nýjar, framtíðin breiddi sig út í
ljórna." Áður en ég hripaði upp
þessar línur leit ég yfir viðtal við
Gunnar M. Magnúss í Alþýðu-
blaðinu 20. september 1968, en í
því segir hann svo frá: „Ég var
staddur úti í Kaupmannahöfn á
kennaraháskóla og dag einn,
þegar ég var á gangi í
skemmtigarði, sá ég hóp af rösk-
legum drengjum, sem minntu
mig allt í einu á okkur strákana á
Súgandafirði og ég hóf að skrifa
söguna.“ Við endurlestur sög-
unnar duldist mér ekki, að hún er
sígild drengjasaga og lýsing á við-
horfum æskufólks í verstöðvum
landsins á millistríðsárunum.
Gunnar M. Magnúss stundaði
sjómennsku í æsku á Súganda-
firði, en á þrítugsaldri gekk hann
í Kennaraskólann og lauk frá
honum prófi 1927. Barnakennari
var hann síðan í tvo ártugi, við
Austurbæjarskólann í Reykjavík
1930-1947. Fyrstu bók sína, smá-
sagnasafn, birti Gunnar 1928, og
um hálfrar aldar skeið sendi hann
frá sér bók nær árlega.
í Alþýðuflokkinn gekk Gunn-
ar M. Magnúss snemma. og var
6 SÍÐA - ÞJÖÐVILJINN Fimmtudagur 7. apríl 1988