Þjóðviljinn - 04.05.1988, Side 8

Flest tilbúin matvæli innihalda aukaefni, sem tryggja eiga geymslu og gera vöruna girnilegri í augum neytandans.
Ofnæmi vegna aukaefna í
Athyglin beinst að nokkrum rotvarnar- og litarefnum. hhhhhhhhhmi I
Mikilvœgt að merkingar séu nákvœmar og traustar
Davíö Gíslason, læknir á Vífilsstöðum, meö aukaefnhylki sem notuð
eru til aö þolprófa sjúklinga. Sig.
Á nokkrum áratugum hefur
öflun matvæla og geymsla þeirra
tekið miklum stakkaskiptum.
Matvælaiðnaðurinn hefur ■ sí-
auknum mæli fengið það hlut-
verk að mcðhöndla hráefnið og
koma til almennings í neytenda-
umbúðum. Á þeirri leið er
gjarnan bætt í matinn aukaefn-
um, sem ýmist eiga að tryggja að
hann geymist lengur eða gera
hann girnilegri í augum neyt-
andans. Vel yfir 200 aukaefni eru
leyfð í matvælum og annarri
neysluvöru hér á landi og eru
helstu flokkarnir rotvarnar- og
þráavarnarefni, bindiefni, litar-
efni og bragðefni.
í kjölfar stóraukinnar neyslu
aukaefna á skömmum tíma hafa
vaknað upp spurningar um
möguleg áhrif þeirra á heilsu
fólks og hvort eftirlit með notkun
þeirra sé nægjanlegt. Vitað er að
margir einstaklingar finna fyrir
óþægindum sem rekja má til
neyslu ákveðinna aukaefna. Til
að fræðast um þennan neikvæða
fylgifisk aukaefnanotkunar og
hvaða efni koma þar helst við
sögu var leitað til Davíðs Gísla-
sonar læknis, sem starfar á Víf-
ilsstaðaspítala við meðhöndlun
ofnæmissjúkdóma.
Gerviofnœmi
eða
aukaefnaóþol
Davíð flutti fyrir skömmu er-
indi um fæðuofnæmi og óþol fyrir
aukaefnum á vegum Náttúru-
lækningafélags Reykjavíkur. Þar
kom fram að þau sjúkdóms-
einkenni sem aukaefni í matvæl-
um valda eru þau sömu og þegar
um ofnæmi er að ræða. Hins veg-
ar hefur ekki tekist að sýna fram á
að líkaminn myndi nein mótefni
fyrir þeim eins og gerist þegar
raunverulegt ofnæmi er á ferð-
inni. Orsakir einkennanna eru
óþekkt og því talað um gerviof-
næmi eða aukaefnaóþol.
Þar sem ekkert mótefni mynd-
ast er ekki hægt að nota sömu
aðferðir við greiningu á aukaefn-
um sem sjúkdómsvöldum og við
greiningu á ofnæmisvöldum. -
Þessi efni eru miklu erfiðari við-
fangs en t.d. frjókorna- og
dýraofnæmi og því lítið vitað um
tíðni aukaefnaóþols. Auk þess
eru einkennin háð skömmtum.
Stórir skammtar kalla kannski
fram mikil einkenni hjá þeim sem
eru mjög viðkvæmir en lítil eða
engin hjá þeim sem þola mikið.
Oft virðist einnig sem næmi sjúkl-
inga breytist fyrir þessum efnum.
Sá sem er með aukaefnaóþol í
dag þarf ekki að vera með það
eftir eitt ár.
Davíð taldi ógerning að giska á
hversu margir íslendingar væru
með aukaefnaóþol. - Mér er þó
nær að halda að þeir skipti fremur
þúsundum en hundruðum.
Sennilega koma aðeins þeir
veikustu til læknis og flestir
þeirra sem til læknis leita fá með-
ferð við einkennunum án þess að
orsökin sé greind.
Margvísleg
óþægindi
Eins og fyrr segir finna þeir,
sem hafa gerviofnæmi fyrir auka-
efnum, til svipaðra óþæginda og
ofnæmissjúklingar. Davíð sagði
að gerviofnæmi hefði þó viss
sérkenni, sem stundum hjálpuðu
honum við að koma auga á það
eða vekti grun um hvað amaði að
sjúklingnum. - Sameiginleg ein-
kenni eru asmi, slímhúðarbólga í
nefi, ofsakláði eða ofsabjúgur og
sum einkenni frá meltingarvegi.
Hins vegar gefur almenn bjúg-
söfnun, þreyta, slen, uppþemba
og þrálátur höfuðverkur frekar
tilefni til gruns um gerviofnæmi
eðaóþol. Sjúklingarlýsaoftótrú-
legum sveiflum í þyngd, allt að 4
kg á einum sólarhring. Jafnframt
finna þeir fyrir almennum bjúg
og þrota, einkum kringum augu
og á höndum. Fingur eru stirðir
og jafnvel aumir án þess að
nokkrar liðskemmdir komi fram.
Svo að fólk fari ekki að slá því
föstu að óþol fyrir aukaefnum
hrjái það, þá tók Davíð fram að
ofangreind einkenni væru algeng
og gætu stafað af ýmsum öðrum
gjörólíkum orsökum. Býsna al-
gengt er að fólk þoli ekki verkja-
lyfið aspirín eða magnyl og eru
einkennin alveg þau sömu og af
aukaefnum. Davíð taldi ekki
fjarri lagi að yfir 1000 íslendingar
þyldu ekki aspirín og margir í
þeim hópi væru viðkvæmir fyrir
aukaefnum. - Um helmingur
þeirra sem hafa aspirínóþol hafa
einnig aukaefnaóþol.
Athyglin beinst
að 10-20 aukaefnum
Að sögn Davíðs hefur ofnæmi
fyrir ýmsum fæðutegundum verið
vel þekkt frá byrjun aldarinnar er
hugtakið ofnæmi var sett fram. -
Árið 1948 beindist hins vegar at-
hyglin að aukaefnum í matvælum
og hugsanlegum ofnæmis-
einkennum af þeim, en þá var lýst
tilfellum af ofsakláða og asma,
sem versnuðu við neyslu Iitarefna
og rotvarnarefna í mat.
Á milli 10 og 20 aukaefni hafa
verið í sviðsljósinu fyrir að orsaka
gerviofnæmi. - Fyrir nokkrum
árum var einna mest talað um
svokölluð Azo-litarefni. Guli lit-
urinn Tartrasín (E-102), var tal-
inn valda oftar óþægindum en
önnur efni. Þetta hefur orðið til
þess að Azo-litarefni eru bönnuð
á hinum Norðurlöndunum. Örfá-
ar undantekningar eru leyfðar og
má þar nefna vín og kavíar. I
drögum að nýrri reglugerð um
notkun aukaefna hér á landi er
gert ráð fyrir samskonar banni.
Davíð sagði að rotvarnarefni
hefðu sífellt dregið að sé meiri
athygli sem orsök gerviofnæmis.
Fyrst nefndi hann bensósýru og
bensósýrusölt(E 210-219) og sor-
binsýru og sölt hennar (E 200-
203). Þessi efni eru mikið notuð
og finnast í mörgum tegundum
matvæla og annarri neysluvöru
s.s. sælgæti, gosi og víni.
- Brennisteinssamböiid hafa
vakið mikla athygli, því þau hafa
orðið völd að nokkrum tilfellum
af lífshættulegu bráðalosti, eink-
um í Bandaríkjunum. Þar var um
tíma siður að úða salatbari á
veitingahúsum með súlfíð-
lausnum til að halda salatinu
fersku í útliti.
- Súlfíð er sennileg elsta rot-
varnarefnið í heiminum, því á
dögum Rómverja var brenni-
steinsmengaður reykur látinn
setjast í vínámurnar til að verja
vínið fyrir gerlum. Brennist-
einssambönd finnast enn í miklu
magni í léttum vínum og þau eru
einnig í sykri, kartöfluflögum,
þurrkuðum/ferskum og fersk-
matvælum
frystum matjurtum og ávöxtum.
Davíð sagðist sannfærður um að
súlfíð og súlföt yllu oft verulegum
óþægindum og byggði það á því
hve oft fólk hefði óþol eða gerf-
iofnæmi fyrir víni, einkum
rauðvíni. Um helmingur þeirra
sem hefðu veruleg einkenni um
gerviofnæmi fyrir vínum væru
með jákvæð þolpróf fyrir súlfíð-
um (E 220-227).
Þó að nítröt og nitrit (E 250-
252) hefðu lítið verið könnuð í
sambandi við gerviofnæmi sagð-
ist Davíð hafa illan bifur á þeim.
Ástæðan er sú að saltkjöt og
hangikjöt gefa nokkuð oft of-
næmiseinkenni, en þessi efni eru
aðallega notuð í unnar kjötvörur
og osta.
- Önnur efni sem nefnd hafa
verið eru rotvarnarefnin propí-
onsýra og sölt hennar (E 280-
283), sem eru m.a. notuð í
brauðvörur, þráavarnarefnin E
320 og E 321 og bragðefnið
mónó-natríum-glutamat, sem
hefur valdið heiftarlegum asma-
köstum. Annars er það aðallega
sett í samband við höfuðverk,
sem kemur eftir máltíðir á kín-
verskum veitingahúsum, þar sem
efnið mun vera mikið notað til
matseldar.
Eina leiðin
að forðast efnið
Er talið barst að lækningu við
aukaefnaóþoli, sagði Davíð að
nær eina ráðið væri að forðast
fæði með þeim aukaefnum sem
einstaklingurinn þyldi ekki. Því
væri mjög mikilvægt að merking-
ar á umbúðum væru nákvæmar
og ábyggilegar.
En fyrst er að greina hvaða
aukaefni á í hlut. Það getur tekið
nokkrar vikur og reynir á sam-
starfsvilja sjúklingsins. Á Vífils-
stöðum hafa verið útbúnir fæðis-
listar með aukaefnasnauðu fæði
og var kannað hjá framleiðend-
um hvort aukaefni væru notuð í
viðkomandi vöru. - Sjúklingar
sem grunur leikur á að séu með
aukaefnaóþol verða að fara ná-
kvæmlega eftir þessu fæði í 2 vik-
ur. Þeir sem eru með óþol eiga að
verða betri af sínum einkennum á
meðan, en fá þau fljótt aftur er
byrjað er á venjulegu mataræði.
Algengt er að 2-4 fái slíka fæðis-
lista heim með sér í viku hverri,
en ekki halda allir út að fara eftir
þeim.
Síðan tekur við aukaefnaþol-
próf sem tekið getur hálfan mán-
uð. Þá er fólkið látið taka hylki
með aukaefnum eftir ákveðnum
reglum og skrá öll hugsanleg ein-
kenni um óþol í sólarhring á eftir.
Davíð sagðist hafa möguleika á
að gera þolpróf fyrir 5 mismun-
andi rotvarnarefnum, sem nefnd
voru hér á undan. Einnig er hægt
að prófa fyrir 10 litarefnum sem
blandað er saman í hylki. Hann
taldi óþol fyrir litarefnum ekki al-
gengt hér, allavega fengi hann
sjaldan svörun við þeim hjá sín-
um sjúklingum.
Virkt eftirlit
nauðsynlegt
Davíð taldi það óæskilega þró-
un á matarvenjum okkar að
neyta sífellt meira magns af auka-
efnum, sem ekki hefðu neitt með
næringargildi matarins að gera.
Benti hann á nauðsyn virks eftir-
lits með innfluttum matvælum og
ekki síður innlendri framleiðslu.
Þar yrði að gæta þess að ekki væri
farið upp fyrir leyfileg hámarks-
mörk aukaefna á þyngdar-
einingu. - Mig grunar að mikil
brögð hafi verið að því hér á landi
að þessi efni hafi verið notuð í
óhófi.
Til að mögulegt væri að fylgjast
með neikvæðum áhrifum auka-
efna yrði að reyna að takmarka
fjölda þeirra. - Því fleiri sem efn-
in eru, þeim mun erfiðara verður
að rekja áhrif einstakra efna í
fæðunni. Æskilegast væri að
prófa ný aukaefni rækilega áður
en þau eru sett á markað, líkt og
gert er með lyf, til að kanna tíðni
óþols fyrir þeim.
Merkingar athugaöar
en ekkert fjármagn
til efnarannsókna
Von er á nýjum reglum um notkun aukaefna og
umbúðamerkingar. Einnig eráœtlað að dreifa listum með
leyfðum aukaefnum til almennings og virkja hann til eftirlits
Því hefur verið haldið fram að
við séum aftarlega á mcrinni hvað
varðar eftirlit með notkun auka-
efna í matvælum og öðrum
neysluvörum. Hingað sé hægt að
flytja inn vörur sem úthýst sé ann-
ars staðar og íslenskum fram-
leiðendum nánast gefnar frjálsar
hendur um aukaefnanotkun.
Til að fá hugmynd um hvernig
þessi mál standa í raun og forvitn-
ast um nýjungar í drögum að
reglugerð um notkun aukaefna,
var rætt við Jón Gíslason hjá
Hollustuvernd ríkisins. Hann var
einnig beðinn um að upplýsa
okkur aðeins um E-númera
merkingar á umbúðum, sem
segja mörgum neytandanum lítið
annað en að einhverju aukaefni
sé blandað í vöruna.
Eftirlit
gegnum umbúða-
merkingar
í landinu starfa nú um 30
heilbrigðisfulltrúar og er eitt af
mörgum verkefnuni þeirra, að
fylgjast með notkun aukaefna í
öllum neysluvörum á markaðn-
um. Að sögn Jóns felst eftirlitið
einkum í því að skoða merkingar
á umbúðum og athuga hvort að-
eins séu notuð leyfð aukaefni í
viðkomandi vöru. Ef grunur
leikur á að varan sé vanmerkt er
haft samband við framleiðanda
og spurt hvaða efni séu notuð.
Það getur t.d. átt við ef augljóst
er að notað hefur verið litarefni
án þess að það sé tekið fram. Með
þessu móti hafa fundist vörur sem
teknar hafa verið af markaði og
einnig hafa framleiöendur verið
látnir breyta merkingum á um-
búðum. - Eftirlitið hefur ýtt
undir að bæði innlendir fram-
leiðendur og innflytjendur koma
nú mun oftar til að fá leiðbeining-
ar um notkun aukaefna og merk-
ingar.
Jón taldi þetta eftirlit alls ekki
fullnægjandi, því ekki er hægt að
sannreyna þær upplýsingar sem
gefnar eru um innihald. Ekki er
heldur hægt að vita hvort auka-
efnin eru notuð innan leyfilegra
marka. - Við höfum enga efna-
rannsóknastofu og ekki er veitt
neinu fjármagni til að borga fyrir
rannsóknir annars staðar. Sam-
kvæmt lögum eigum við samt að
geta gert slíkar rannsóknir. Á al-
þingi er nú frumvarp um hollust-
uhætti og heilbrigðiseftirlit, þar
sem fjallað er sérstaklega um
efnarannsóknir og sagðist hann
vona að það færi í gegn á þessu
þingi.
I dag fer eftirlit fram þegar
búið er að dreifa vörunni á mark-
að. - í framtíðinni höfum við hug
á að fara í beint innflutningseftir-
lit, sem ekki er búið að fullmóta.
Hugsanlegt er að innflytjendur
veiti upplýsingar um vörur sem
þeir flytja inn og til álita kemur
að fá vottorð frá framleiðanda
um efnainnihald. Varan yrði síð-
an skoðuð í tolli og vöru-
geymslum.
Nokkur litarefni
bönnuð í
gerð um notkun aukaefna í mat-
vælum og öðrum neysluvörum og
bíður hún samþykkis heilbrigðis-
ráðherra. Leysir hún af hólmi
reglur frá 1976, sem eru að sögn
Jóns flóknar og erfitt að starfa
eftir í dag. Mjög misjafnt er eftir
vörutegundum hvaða aukaefni
má nota og í hvaða magni. Á síð-
ustu árum hefur fjölbreytni í
framleiðslu aukist og hafa menn
lent í erfiðleikum með að stað-
setja vörur eftir gamla listanum.
I nýju reglunum eru aðeins til-
tekin þau aukaefni sem leyfð eru
hér á landi og falla út nokkur efni
sem nú eru í notkun. Eitthvað af
nýjum efnum kemur inn og í
sumum tilfellum er leyfilegt há-
marksmagn á þyngdareiningu
lækkað. Vegna umræðu um óþol
fyrir aukaefnum verður fylgt
fordæmi hinna Norðurlandanna
um bann við Azo-litarefnum. Jón
sagði að þau væru mikið notuð í
sælgæti og hefðu verið í svala-
drykkjum, en þar væru flestir
framleiðendur búnir að skipta
þeim út fyrir efni sem ekki væru
eins varasöm.
Einnig er væntanleg ný reglu-
gerð um umbúðamerkingar. 1 til-
tilliti til eiturefnafræðilegra þátta
og viðukennt þau til notkunar í
matvælum.
- Hér eru á ferðinni bæði efni
sem finnast í náttúrunni og gervi-
efni og eru þau ekki talin hættu-
leg heilsu alls almennings. Hins
vegar er hópur sem ekki þolir
sum efnin og verður að geta
treyst umbúðamerkingum, til að
forðast þau. Jón talaði um að þótt
vitað væri að rotvarnarefnin
bensósýra og sorbínsýra orsök-
uðu stundum ofnæmiseinkenni,
væru þau besti kosturinn sem völ
er á í dag. Þar sem sífellt meira
væri keypt af tilbúnum matvæl-
um, þyrfti að nota þessi efni til að
koma í veg fyrir skemmdir við
geymslu. Auðveldara væri að
taka út litarefni sem kvartað
hefði verið undan, því hægt væri
að nota önnur t' staðinn.
Til að róa þá sem halda að öll
aukaefni með E-númerum séu
varasöm, tók Jón sem dæmi að E
300 væri askorbínsýra eða hreint
C-vítamín. Lesitín (E 322) er not-
aðsem bindiefni, en þaðereinnig
tekið inn sem heilsubótarefni.
Sítrónusýra (E 330) finnst í sítrus-
ávöxtum og er notuð til að gefa
„Ófullnægjandi eftirlit meðan engin aðstaða er til efnarannsókna,"
segir Jón Gíslason hjá Flollustuvernd ríkisins. E.ÓI.
nýjum reglum
\
Nú er búið að vinna nýja reglu^
lögum að henni segir að merking-
ar eigi að vera á ísiensku, ensku
eða Norðurlandamálum cðrum
en finnsku. Innflytjendur verða
þá að fá framleiðendur til að
merkja á þessum málum eða
merkja vöruna sjálfir þegar hún
kemur til landsins.
Þegar spurt var hvert við sækt-
um fyrirmyndir að reglum um
aukaefni, sagði Jón að ákveðið
samstarf væri milli Norðurland-
anna. Nú væri verið að vinna að
samræmdum reglum fyrir vissa
vöruflokka, eins og t.d. sælgæti.
Hins vegar gætum við ekki fylgt
sömu reglum í öllu m.a. vegna
þess að hingað er flutt mun meira
inn frá Bandaríkjunum og yrði að
taka tillit til þess.
Þarf aukna
frœðslu um
aukaefni
Jón sagði að mikið væri um að
áhyggjufullir neytendur leituðu
eftir upplýsingum um aukaefni. -
Gætt hefur misskilnings varðandi
E-númerin. Fólk hefur talið öll
þessi efni vera hættuleg og varan
því varasamari, sem númerin eru
fleiri. Reglan er sú að aukaefni fá
ekki E-númer, nema sérfæðinga-
nefnd á vegum Efnahagsbanda-
ltfgs Evrópu hafi metið þau með
bragð og hafa áhrif á sýrustig.
Skort hefur á fræðslu til al-
mennings um E-númerin, en von
er á úrbótum þegar nýja reglu-
gerðin um aukaefnanotkun tekur
gildi. Þá á að dreifa lista, þar sem
skráð eru heiti og númer leyfðra
efna og þau flokkuð eftir tilgangi
með notkun. Með því er vonast
til að hægt verði að virkja al-
menning til eftirlits og fólk láti
vita ef það rekst á vörur nieð
óleyfilegum aukaefnum.
Flokkun aukaefna
í handriti að listanum, sem
dreifa á, eru tiltekin rúmlega 200
efni sem nota má hér á landi eftir
nánari reglum. Listinn er reyndar
ekki alveg tæmandi því sætuefnin
vantar. Ástæðan er sú að þeim
hefur ekki verið gefið númer,
þótt búið sé að viðurkenna þau til
notkunar í matvælum. Úr þessu
handriti er taflan hér fyrir neðan
tekin saman og gefur hún smá
hugmynd um hvernig númera-
kerfið er byggt upp.
Flokkur Fjöldi efna
E 100-199 Litarefni 34
E 200-299 Rotvarnarefni, sýrur og sölt 38
E 300-399 Þráavarnare., sýrur og sölt 37
E 400-499 Bindiefni 53
500-599 Aukaefni í ýmsum flokkum 39
900-999 Froðueyðar og yfirborðsefni 6
1400-1499 Bindiefni 10
8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Miðvikudagur 4. maí 1988
Miðvikudagur 4. mai 1988 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 9