Þjóðviljinn - 26.05.1988, Blaðsíða 8

Brynjólfur Bjamason
nírœður
Fyrir átján árum vorum við
þrír menntaskólastrákar að byrja
að grufla í heimspeki, Gestur Ól-
afsson, Páll Halldórsson og ég.
Við höfðum komist í tæri við
bækur Brynjólfs Bjarnasonar og
Iangaði að spyrja hann út í nokk-
ur atriði sem eitthvað höfðu vaf-
ist fyrir okkur. Því varð úr að við
áræddum að hringja til hans og
spyrja hvort við mættum koma í
heimsókn. Það var auðsótt mál.
Þetta var upphaf kynna okkar
Brynjólfs, sem með árunum hafa
þróast í ágætan vinskap. Ekki
ætla ég hér að Brynjólfi níræðum
að fara að rekja ævi hans og störf,
pólitísk eða heimspekileg. En um
leið og ég sendi honum heillaósk-
ir langar mig að segja svolítið frá
manninum sjálfum eins og hann
kemur mér fyrir sjónir. Vona ég
að Brynjólfur misvirði það ekki
að vinur hans taki upp á því að
lýsa honum svona á prenti.
Brynjólfur er óvenjulegur
maður fyrir margra hluta sakir.
Eitt er að maðurinn virðist ekki
eldast eins og fólk gerir yfirleitt,
hvorki andlega né líkamlega.
Fyrir örfáum árum kvartaði hann
undan því við mig í bréfi frá Dan-
mörku - en þar dvelur Brynjólfur
jafnan hluta ársins hjá dóttur
sinni - að engar froststillur hefðu
verið þar í Iandi svo að hann hefði
ekkert komist á skauta. Og hugur
hans virðist alveg jafn fimur og
nokkurn tíma. Um það vitnar til
dæmis nýlegur eftirmáli Brynj-
ólfs að samræðum hans, Páls
Skúlasonar og Halldórs Guðj-
ónssonar um heimspeki sem út
komu í haust er leið, en þar fer
Brynjólfur á kostum. Nefnandi
þessar samræður finnst mér rétt
að ítreka hér það sem ég segi í
formálakorni sem ég skrifaði að
þeim, að Brynjólfur sé fyrsti
eiginlegi heimspekihöfundur ís-
lenskur. Þessu er haldið fram
þarna með vissum fýrirvörum og
skýringum og alls ekki ætlað að
kasta rýrð á verk nokkurs manns.
En þessi dómur minn hefur nú
verið vefengdur opinberlega í rit-
dómi um Samræður um
heimspeki í Morgunblaðinu. Mér
sýnist að höfundur hans hafi alls
ekki tekið tillit til fyrirvara
minna, sem voru á þá ieið að
Brynjólfur sé að líkindum fyrstur
íslendinga til að glíma við
heimspekilegar gátur í Ijósi evr-
ópskrar heimspekihefðar af fullri
einurð, fyrstur til að skapa
heimspeki fremur en að miðla
lærdómi um hana eða setja fram
einhvers konar lífsspeki. Við
þennan dóm hyggst ég standa
þangað til sýnt hefur verið fram á
annað með ljósum vitnisburði.
En það eru þó fremur
mannkostir Brynjólfs en sú stað-
reynd að hann ber ellina flestum
betur sem gera hann að eftir-
minnilegum manni og góðum
vin. Brynjólfur er einstaklega
blátt áfram og hreinskiptinn
maður. Þessar lyndiseinkunnir
skína út úr fasi hans öllu. Hann á
ekki til sýndarmennsku eða hé-
gómleika. Af kynnum mínum við
Brynjólf þykist ég líka viss um að
hann hafi miklu ríkari ábyrgðar-
kennd en gengur og gerist. Hann
vandar sig í smáu og stóru, reynir
alltaf eftir fremsta megni að kom-
ast að þeirri niðurstöðu sem hann
telur réttasta, því að kæruleysi er
jafn fjarri honum og sýndar-
mennskan. Þettaerusatt að segja
fremur sjaldséðir eiginleikar,
sem Brynjólfur hefur í þeim mæli
að eftirtekt og aðdáun hlýtur að
vekja. En það eru á honum fleiri
hliðar. Þó að Brynjólfur taki lífið
alvarlega, er hann enginn húmor-
laus pedant. Hann á nóg rúm
fyrir glettni, næman mannskiln-
ing og einlæga hlýju. Út á við
mun hann þekktur sem hinn
viljasterki alvörumaður sem
stjórnast einvörðungu af kaldri
skynsemi í þjónustu hugsjóna.
Sjálfur þekki ég ekkert til Brynj-
ólfs sem stjórnmálamanns af
eigin raun, og það má vel vera
rétt að þessir síðarnefndu þættir í
fari hans, sem hann vissulega á
til, hafi verið mest áberandi hjá
honum á þeim vettvangi. En mér
finnst ólíklegt að nokkrum sem
kynnist Brynjólfi eitthvað að ráði
dyljist hinar mjúku og mannlegu
hliðar hans. Eg hef heyrt þann
dóm um Brynjólf, að ég held úr
fleiri en einni átt, að þessir ólíku
eðlisþættir sem ég hef drepið á
eins og myndi tvo menn, annan
kaldan, rökvísan og óbilgjarnan,
hinn tilfínninganæman, hlýjan og
gamansaman. Að minni hyggju
er þetta mjög villandi lýsing og
raunar fjarri sanni. Því þótt
Brynjólfur hafi ef til vill andstæða
eiginleika til að bera, sem að ein-
hverju leyti kunna að togast á í
honum því að sál hans er stór, er
hann eigi að síður fullkomlega
heill. Þessi heiiindi ljá honum
sérstaka heiðríkju sem eru töfrar
hans og þau gera hann á einhvern
hátt marktækari en flesta menn
aðra. Um það hygg ég að jafnvel
andstæðingar hans hljóti að geta
vitnað, því Brynjólfur hefur alltaf
talað þannig að á hann er hlustað.
Ásamt einlægri skilningsþrá gerir
þessi sama heiðríkja Brynjólf að
góðum heimspekingi, og ásamt
hjartagæsku og næmieika að góð-
um vin sem gott er að eiga að.
Eyjólfur Kjalar Emilsson
Það er nú liðinn réttur aldar-
fjórðungur síðan ég fór í fyrsta
sinn á pólitískan fund, þá ellefu
ára gamall. Þá sem oftar voru erf-
iðir tímar í hreyfingu íslenskra
sósíalista, og pabbi vildi sýna
þann lit að fara á kosningafund
Alþýðubandalagsins í Austur-
bæjarbíói. Hann tók mig með á
þeim forsendum að rétt væri að
ég sæi „gömlu mennina" Einar og
Brynjólf áður en þeir hættu af-
skiptum af pólitík. í minningunni
um þennan fund er bundin sér-
stök eftirvænting við ræðu Brynj-
ólfs. Hann hafði þá haft sig lítið
frammi í póiitíkinni um nokkurra
ára skeið, og þegar hann gekk inn
á sviðið og að ræðustólnum, fann
ég hvernig pabbi lyftist allur í sæt-
inu og varð eins og krakki á jól-
unum. Brynjólfur kunni greini-
lega vel að byggja upp eftirvænt-
ingu, hellti sér vatn úr könnu með
sömu hægðinni og hann glímir við
gátur heimspekinnar, og pabbi
hvíslaði að mér: „Þetta verður ör-
ugglega góð ræða, fyrst hann gef-
ur sér svona góðan tíma.“
Einhvern veginn er þessi eftir-
vænting mér minnnisstæðari en
sjálf ræðan, enda bauð ástand
innanlands- og alþjóðamála á því
herrans ári 1963 ekki upp á
neinar stórbrotnar ræður sósíal-
ista. En í eftirvæntingunni skild-
ist mér hvílík virðing var víða
borin fyrir Brynjólfi; í persónu
hans sáu margir sem til þekktu
eins konar holdgervingu sósíalí-
skra hugsjóna: mikið mannvit og
rökvísi, samofið ást á öllu sem
iifir, og menn vissu að það var
samræmi á milli þeirra hugsjóna
sem Brynjólfur boðaði og þess
lífs sem hann lifði. Þetta pólitíska
hreinlífi Brynjólfs óttuðust and-
stæðingar hans meira en annað,
og þeir reyndu að smíða mynd af
honum sem pólitískum ofstækis-
manni, eins konar jesúíta, og
varð nokkuð ágengt, enda lengra
milli einstaklinga úr ólíkum skoð-
anahópum og stéttum en nú er.
Ég hef ekki heyrt Brynjólf tala
á pólitískum fjöldafundi síðan,
en stundum lesið hann og heyrt á
hljóðlátari stundum. Það fylgir
8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 26. maí 1988
því sérkennileg tilfinning að sitja
andspænis manni sem hefur upp-
lifað allt það breytingaskeið sem
hreif þjóð okkar úr þúsund ára
kyrrstöðu og inn í nútímann. Það
hafa svo sem fleiri upplifað þess-
ar breytingar, en Brynjólfur hef-
ur líka skilið þær skörpum skiln-
ingi og hann getur kallað fram
andblæ horfinna tíma í frásögn.
Með honum er hægt að líta liðna
atburði frá ófölsuðum sjónarhól
þess samtíma sem þeir gerðust í,
en um leið bregða sér upp á aðra
hærri og nútímalegri útsýnisstaði.
Brynjólfur varð kunnur að
rökvísi sinni á baráttuárum sín-
um. Að mínu mati skilaði hún
ekki alltaf þeim árangri sem hann
og félagar hans væntu, því eins og
Brynjólfur og aðrir heimspeking-
ar vita, verða niðurstöðurnar
aldrei betri en þær forsendur sem
maður gefur sér, hversu rökvíst
sem unnið er með þær. Ég kýs
heldur að taka mið af óvanalega
opinni þekkingarleit Brynjólfs og
læra af rökvísi hans til að spyrja
óvæntra spurninga, líka spurn-
inga sem honum og samferða-
mönnum hans hefur ekki dottið í
hug að spyrja. Þannig tökum við
best við merkinu frá Brynjólfi.
Við sem núna böslum í því að
halda sósíalismanum á lofti sem
hugsjón og svari við samtíma-
vanda, stöndum öll í óborgan-
legri þakkarskuld við Brynjólf
Bjarnason og samherja hans í
baráttu fyrri áratuga. Þeir höfðu
ekki einasta forgöngu um að bæta
kjörin og vernda sjálfstæði þjóð-
arinnar, heldur felst kannski
stærsta framlag þeirra í því,
hvernig þeir efldu sjálfsvirðingu
íslenskrar alþýðu. Þegar allt er
tekið saman, lögðu þeir mikinn
og traustan grunn að íslenskum
sósíalisma, og þótt einhvers stað-
ar þurfi að breyta lögnum og
teikna efri hæðirnar upp á nýtt,
þá megum við ekki láta það verk
vaxa okkur í augum, heldur ljúka
við húsið. Við gerum það nátt-
úrulega fyrir okkur sjálf og af-
komendur okkar, en einhvern
veginn finnst mér líka að allt ann-
að væri svik við það fólk sem
byggði grunninn og gerði okkur
að því sem við erum.
Gestur Guðmundsson
Saga Evrópu er saga okkar.
Örlög álfunnar hafa á þessari öld
skapað atburðarás og hugmynda-
heim sem færðu íslensku þjóðlífi
nýjar og nýjar sjálfsmyndir. í
kjölfar heimsstyrjaldarinnar fyrri
komu fullveldi og umturnun á
atvinnulífi og búsetu. Kreppan
mikla skerpti stéttaandstæður og
markalínur hinna hugmynda-
fræðilegu átaka urðu hvassari en
nokkru sinni. Hreyfing jafnaðar-
manna klofnaði vegna ágreinings
um leiðir. Fordæmi byltingarinn-
ar í Rússlandi heillaði suma. Aðr-
ir vildu feta braut þingræðis og
lýðræðislegrar fjöldahreyfingar.
Úppgangur fasismans skóp nýjar
forsendur og í heimsstyrjöldinni
síðari urðu ný bandalög burðar-
ásinn í glímunni við Þýskaland
nasismans. Síðan var álfunni
skipt og frostnætur kalda stríðs-
ins færðu stjórnmálin í fjötra.
Það varð síðan verk nýrrar kyn-
slóðar sem stundum er kennd við
vorið í París að slíta fyrir tuttugu
árum þessi bönd og opna á ný
umræðuna um lýðræðið og sósíal-
ismann, jafnréttið og frelsið.
Þetta er stórbrotin saga og
myndbirting hennar á íslandi bar
auðvitað sérstök einkenni fá-
mennrar bændaþjóðar sem um
aldir hafði lifað í einangrun og
varðveitt sína fornu tungu. Það
voru hins vegar hinir miklu at-
burðir álfunnar sem skópu stefið
og réðu taktinum. Og það er til
marks um hraðann að allt hefur
þetta gerst á einni mannsævi.
Enn eru skarpir þátttakendur í
umræðu samtímans nokkrir
þeirra sem hlýddu á sjálfan upp-
hafsforleikinn að þessari mestu
söguóperu álfunnar.
Brynjólfur Bjarnason hélt til
Kaupmannahafnar nýbakaður
stúdent á fullveldisárinu 1918.
Hann hrærðist í ölduróti hinnar
heimspekilegu umræðu og hug-
myndafræðilegu átaka við há-
skólann í Berlín nokkrum árum
síðar þegar örlög byltingarinnar í
Rússlandi voru enn óráðin og
kenningin um heimsbyltinguna
miklu var raunverulegur grund-
völlur ákvarðana og ágreinings.
Hann réði heimkominn mestu
um viðskilnaðinn við Alþýðu-
flokkinn 1930. Hin hárfína rök-
hyggja Brynjólfs mótaði grund-
völlinn að Kommúnistaflokki ís-
lands sem síðan var lagður niður
átta árum síðar þegar samfylking-
arkrafan í álfunni og sérstakar
aðstæður hér heima leiddu til
stofnunar Sósíalistaflokksins.
Þar með varð þingræðið á ný
grundvöllur baráttunnar og hin
formlegu tengsl hans við alþjóða-
hreyfingu kommúnista tóku að
rofna.
Síðan þá eru fimmtíu ár og
mörg vötn hafa til sjávar runnið.
Hinn mikli rökhyggjúmaður hef-
ur dæmt atburði og þróun á
kvarða þeirra kenninga sem hann
nam ungur í Kaupmannahöfn og
Berlín. Ávallt skýr og afdráttar-
laus. Dró ekkert undan þegar
aðrir töluðu tæpitungu. Hann
varaði við að gera Alþýðubanda-
lagið að flokki vegna þess að þá
yrði hið sósíaldemókratíska eðli
hreyfingarinnar fest í sessi og
hafði reyndar hætt þingmennsku
strax 1956 þegar fyrst var boðið
fram í nafni Alþýðubandalagsins.
Þegar aðrir voru feimnir við að
viðurkenna þróunina tók Brynj-
ólfur af skarið. Nú síðast fyrir
nokkrum mánuðum þegar fiill-
trúi 68-kynslóðarinnar ræddi við
hann í einu hinna glæsilegustu
tímarita í landinu, þá var jafnvel
vafamál hvort flokkurinn væri
ekki orðinn of útþynntur til að
verðskulda gæðastimpil raun-
verulegs sósíaldemókratisma!!
Það er mikill höfðingi í langri
sögu íslenskra sósíalista sem í dag
fagnar 90 ára afmæli. Elstu félag-
arnir sem muna hann í hita bar-
áttunnar eru enn með aðdáun í
röddinni þegar þeir rifja upp
ræður og sögulega fundi. Hinir
yngri virða mannvitið, þekking-
una, rökhyggjuna og hinn hug-
myndafræðilega heiðarleika sem
þeir hafa kynnst við lestur bóka
og greinasafna eftir Brynjólf.
Kæri Brynjólfur,
þessi spurning „hvers er
heimspekin megnug?“ hefur sótt
að mér þegar mér hefur orðið
hugsað til þín að undanförnu. Ég
varð undrandi er ég veitti þessu
eftirtekt. Tengslin í huga mínum
milli þín og þessarar spurningar
voru mér fyrst ekki ljós. Þau eru
mér ekki fullljós enn, en samt eða
kannski þess vegna langar mig til
að reyna að skýra þau í þessu
bréfi sem ég sendi þér í tilefni af
afmæli þínu á næstunni. Annars
veit ég ekki hvort ég veld þessu
bókmenntaformi sem „sendi-
bréf“ kallast; það lýtur ekki sömu
lögum og „fyrirlesturinrí1, „er-
indið“ eða „greinin“, en gefur
manni frelsi til að láta móðan
mása og stökkva úr einu í annað
eftir því sem hugurinn stendur til.
Að þessu leyti er það líkt „sam-
ræðunni“. Kannski er það ein-
mitt vegna fyrri samræðna okkar
sem mér finnst sendibréfið nú við
hæfi.
En sem sagt: hvers vegna vek-
ur þú upp í huga mínum spurn-
inguna um mátt heimspekinnar?
Ástæðurnar eru tvær. Önnur er
svolítið djúp og flókin, hin er
augljós og blasti strax við mér.
Mér finnst að þú eigir andlega
æsku þína heimspekinni að
þakka. Og þar með ert þú mér
lifandi sönnun fyrir þann andlega
Hvers
yngingarkraft sem býr í
heimspeki. Þú ert sjálfur svar við
spurningunni hvers heimspekin
sé megnug.
Vera má að þessi augljósa
ástæða sé alveg nægileg skýring á
umræddum hugtengslum mfnum.
Ef til vill er þetta líka eina gilda
svarið við spurningunni hvers
heimspekin sé megnug. Þá hljót-
um við að spyrja: Er heimspekin
kannski einskis annars megnug
en efla andlega æsku? Og er víst
hún geri það nema í einstöku til-
felli?
Ég spurði einn vin minn hvers
heimspekin væri megnug og hann
svaraði umsvifalaust: „Að flækja
málin". Það sló þögn á mig, og þá
bætti hann við: „Og valda von-
brigðum." Hvort tveggja er
óumdeilanlegt svo að ljóst er að
heimspekin megnar ýmislegt ef
því er að skipta. En hvorugt sér-
kennir þó heimspekina; hún er
ekki ein um að flækja málin og
valda vonbrigðum. Hún gerir það
engu að síður á ákveðinn hátt og í
ákveðnu augnamiði: með því að
spyrja útí sjálfsagða hluti og í þvf
skyni að fá menn til að taka sjálfa
á málunum. Ég tala nú um
heimspekina eins og ákveðna
persónu sem vinnur á ákveðinn
hátt og með ákveðin markmið í
huga. Það má fara eins að með
trúna og skáidskapinn, vísindin
er heimsp
og stjórnmálin. Tæknin er líka
höfuðskepna af þessu tagi. Þá
hefur hún nú heldur betur flækt
málin og.valdið vonbrigðum! Að
vísu mundu fæstir íslendingar
vilja segja þetta um tæknina.
Vinur minn hafði fregnað af
frumstæðum búskaparháttum ít-
ala og honum varð á orði: „Þeir
eru bara ekki í tengslum við veru-
leikann." Veruleikinn er íslend-
ingum tækni, heimsskoðun
þeirra er einhvers konar tækni-
speki.
Hér kemur að síðari ástæðu
þess að þú vaktir í huga mínum
spuminguna um mátt heimspek-
innar. Hvers vegna tókst þú trú á
heimspekina en ekki tæknina
eins og þorri íslendinga á þessari
öld? Hvers megnar heimspekin í
samanburði við tæknina? Þegar
ég opnaði fyrst bók eftir þig
fannst mér þú vera á valdi tækni-
spekinnar sem hrærir saman vís-
indum og trú og telur allar fram-
farir vera fólgnar í lausnum á
vandamálum af tæknilegu tagi.
(Svo dæmi sé tekið, eru ekki
sannanir fyrir framhaldslífi bara
spurning um viðeigandi tækni?)
Löngu síðar uppgötvaði ég að sú
hugsun sem þér er hjartfólgin á
lítið, kannski ekkert skylt við
tækni, að það er hugsun sem
leitar eftir efnum sem tæknin
kann engin tök á, efnum sem frá