Þjóðviljinn - 11.04.1989, Blaðsíða 8

Framhald af bls. 7
eða þremur vikum, en fyrir for-
göngu Steingríms Aðalsteins-
sonar, Stefáns Ögmundssonar og
Runólfs Björnssonar starfaði
Sósíalistafélag Reykjavíkur
áfram, og með þeim sat ég í því
fram í janúar 1972. Gaf félagið út
viku- (eða hálfsmánaðar-) blað,
Nýja dagsbrún, sem Stefán átti
talsverðan hlut að veturinn 1968-
’69, ég lagði til nokkurt efni.
Sá hópur manna, sem stóð að
uppbyggingu sósíalískra félags-
samtaka á fyrri hluta þessarar
aldar, er í hugum fólks farinn að
fá líkt svipmót og Fjölnismenn og
ungu mennirnir, fyrstu mótmæl-
endurnir, í Skálhoiti, sem að þýð-
ingu Nýja testamentisins stóðu.
Stefán Ögmundsson var dæmi-
gerður um þann hóp manna, átti
kosti hans og var ekki laus við
veikleika hans.
Reykjavík, 9. apríl 1989
Haraldur Jóhannsson
Síðastliðinn þriðjudag var
greint frá því í Þjóðviljanum að
Stefán Ögmundsson væri fallinn
frá. Við hliðina á fréttinni var
stór mynd af stormandi baráttu-
fundi herstöðvaandstæðinga í
Háskólabíói. Það duldist engum
að sá málstaður sem þar var bar-
ist fyrir var í sókn. Þar var Stefán
Ögmundsson að sjálfsögðu mætt-
ur.
í baráttu herstöðvaandstæð-
inga hafa skipst á skin og skúrir
eins og í allri réttindabaráttu al-
mennings í þessu landi. En Stefán
var jafnan í fremstu röð. Ekki að-
eins þegar allt lék í lyndi heldur
einnig þegar mótvindar blésu
þannig að reyndi á þolrifin.
Það er vegna manna eins og
Stefáns Ögmundssonar að sigr-
arnir vinnast. Þeirra manna sem
aldrei láta bugast þótt á brattann
sé sótt.
Daginn fyrir baráttufundinn í
Háskólabíói heimsótti ég Stefán.
Við ræddum kjarabaráttuna og
það sem framundan var. Ég sagði
honum frá þeim ásetningi í
launamannahreyfingunni að gera
samninga sem einkum væru
sniðnir fyrir þá lægst launuðu.
Hann rifjaði upp gamla tíma og
minntist þess þegar prentarar
fóru einhverju sinni í verkfall.
Þar sem krafist var kjarabóta
fyrir þá lægst launuðu en einskis
fyrir hina betur settu. Þetta
krafðist félagslegs þroska og
óeigingjarnrar samstöðu, sagði
Stefán, en bætti við, að með sam-
stöðu af þessu tagi færðum við
okkur inn í bjartari framtíð.
Stefán Ögmundsson átti hug-
sjónir. Og hann barðist fyrir hug-
sjónum sínum af mikilli einurð.
Hann hugsaði stórt og lyfti öllu
sem í kringum hann var. Þótt
hann gæti verið harður í horn að
taka þá minnist ég þess aldrei að
hann lítillækkaði andstæðinga
sína.
f mínum huga var alltaf bjart í
kringum Stefán. Og þar var líka
menning. Það besta í íslenskri
menningu. Hann vildi að allir
gætu notið hennar. Starf hans að
fræðslumálum alþýðu bar þess
giöggan vott.
Og nú er Stefán ekki lengur í
lifanda lífi. En við sem eftir lifum
eigum minningu, sem á eftir að
verða okkur hvatning í baráttu
fyrir betra samfélagi.
Sem lítill drengur dáði ég alltaf
þennan frænda minn fyrir eld-
móð hans og staðfestu. Sem full-
orðinn maður kveð ég nú Stefán
Ögmundsson frænda minn og
góðan vin.
Ögmundur Jónasson
Kveðja frá
Félagi bókagerðarmanna
Stefán Ögmundsson, heiðurs-
félagi Félags bókagerðarmanna,
lést í Reykjavík þann 3. apríl sl.
tæplega áttræður að aldri. Stefán
fæddist í Reykjavík þann 22. júlí
1909 og ólst upp á Grímsstaða-
holtinu. Hann hóf prentnám í
Gutenberg þann 14. febrúar 1924
og varð félagi í Hinu íslenzka
prentarafélagi þann 22. ágúst
1929.
Stefán var ötull baráttumaður
MINNING
verkalýðsstéttarinnar allt sitt líf
og gegndi fjölmörgum störfum í
hennar þágu fram á síðasta dag.
Stefán var formaður Hins ís-
lenzka prentarafélags 1944-45 og
1947, meðstjórnandi 1932-33 og
1941-42. Ritari HÍP 1965-69, for-
maður fasteignanefndar 1943,
meðstjórnandi Byggingasam-
vinnufélags prentara 1944-50.
Ritstjóri Prentarans 1931-32, í
bókasafnsnefnd frá 1945. Var í
fyrstu stjórn Prentnemafélagsins,
sem stofnað var 14. febrúar 1926.
í trúnaðarmannaráði HÍP frá
1969-80. Stefán var varaforseti
Alþýðusambands íslands 1942-
48. í stjórn Listasafns ASÍ frá
stofnun 1961. Formaður
Menningar- og fræðslusambands
íslands frá stofnun 1969 og starfs-
maður þess um árabil.
Störf Stefáns í þágu verka-
lýðsstéttarinnar voru svo mörg og
margvísleg að hér hefur aðeins
það helsta verið nefnt. Á aðal-
fundi Hins íslenzka prentarafé-
lags þann 10. maí 1980 var Stefán
kjörinn heiðursfélagi HÍP.
Viðhorf Stefáns koma afar vel í
ljós í þakkarávarpi hans og lýsa
þau vel hversu einlægur og stétt-
vís verkalýðssinni hann var, en
hann sagði: „Mér er í raun og
veru mikill vandi á höndum, þeg-
ar ég vel þakkarorð fyrir þá
viðurkenningu, sem félag mitt er
að veita mér.
Ég er sem sagt óvanur öllu
slíku sem þessu. Hef þó síður en
svo farið varhluta af gæðastimpl-
um af ýmsu tagi. Ég vil segja ykk-
ur það nú á þessari sérstæðu
stund að enn er ég sömu skoðun-
ar og fyrr um það, hvað vand-
meðfarin er öll viðurkenning á
störfum og verðleikum fólks. Ég
þykist t.d. vita það manna bezt,
að það sem á skortir verðleika
mína er mikið. Einkum á það við
um þau störf sem ég aldrei vann.
Allt sem ég á ógert, og hefði viij-
að vinna félagi okkar en mun
aldrei leysa af hendi.
Hið íslenzka prentarafélag er
mitt félag í þeim skilningi að
markmið þess og störf hafa verið
samofin lífi mínu og minna, allar
götur síðan ég lærði Helgakver
undir fermingu á altaninu í Gut-
enberg 13 ára gamall.
Þess vegna er það, að ég met
viðurkenningu HÍP á störfum
mínum meir en nokkurs annars
aðila í þjóðfélagi okkar. Þess-
vegna er mér það kærara en orð
fá sagt, að taka við sæmd frá ykk-
ur mér til handa og þá ekki síst úr
hendi þess manns, sem nú er for-
maður HÍP.
Vegna alls þessa er ég ykkur
þakklátur fyrir þá viðurkenn-
ingu, sem ég veit mesta og besta.
Heill sé ykkur og félagi okkar og
þeim, sem eiga eftir að bera hug-
sjónir þess fram á veginn.“
Ég sem þetta rita fyrir hönd
samtaka okkar bókagerðar-
manna kynntist því afar vel
hversu einlægur og ósérhlífinn
verkalýðssinni Stefán var. Þótt
Stefán hafi ekki átt sæti í stjórn
eða trúnaðarmannaráði Félags
bókagerðarmanna, en það varð
til við samruna Bókbindarafélags
íslands, Grafíska sveinafélagsins
og Hins íslenzka prentarafélags
árið 1980, eru störf hans í þágu
þess félags ótrúlega mikil. Hann
sat í bókasafnsnefnd félagsins og
vann þar mikið starf enda var
hugur hans afar tengdur því sem
féll undir þessa nefnd, en það er
auk bóka félagsins allt sem snert-
ir sögu þess. Og Stefán sinnti ekki
einasta þessum verkþáttum í
okkar samtökum. Hann var einn
af upphafsmönnum stofnunar
Sögusafns verkalýðshreyfingar-
innar og hann hafði frumkvæði
að stofnun Félags áhugafólks um
verkalýðssögu og sat í stjórn þess
félags frá upphafi.
Auk þess sem Stefán gegndi
störfum í bókasafnsnefnd félags
okkar sinnti hann fjölmörgum
verkum nú hin síðari ár í þágu
þess. Hann aðstoðaði okkur við
útgáfu Prentarans í svo ríkum
mæli að óhætt er að fullyrða að
færri blöð hefðu komið út ef hug-
sjóna hans og ósérhlífni hefði
ekki notið við. Hann sat í 90 ára
afmælisnefnd samtaka okkar
1986-1987 og skráði þá merkt
yfirlit úr sögu samtakanna „Sú
var tíðin“. I þessu riti er afar
greinargóð iýsing á því helsta sem
einkennir söguna.
Á hátíðasamkomu í tilefni 90
ára afmælisins flutti Stefán ræðu
eins og honum var einum lagið til
heiðurs brautryðjendunum og
flutt var söguleg dagskrá í saman-
tekt hans undir stjórn Baldvins
Halldórssonar. í afmælisblaði
Prentarans frá þessum tíma svara
heiðursfélagar nokkrum spurn-
ingum, í svari Stefáns við spurn-
ingunni: Er verkalýðshreyfingin
á réttri leið? segir hann m.a.: „...
Það þóttu aldrei góðir kostir á
íslandi, þegar kaupmannavaldið
réð bæði verðlagi á erlendri og
innlendri vöru. Það var kallað
verslunarólag. Því ástandi breytti
dugandi verkalýðs- og samvinnu-
hreyfing. Nú drúpir hún höfði í
auðmýkt fyrir ofurvaldi fjár-
magns og valdníðslu og hafnar
þeim ráðum sem duga: baráttu.
Baráttu og samstöðu með þeim
sem vilja berjast og endurheimta
þau réttindi, sem best hafa náðst
vegna samstöðu; sem ekki lætur
samþykktir nægja heldur safnar
liði og berst, ekki einu sinni, ekki
tvisvar, heldur alltaf þegar ráðist
er á kjörin. Þá kemst verkalýðs-
hreyfingin aftur á rétta leið.“
Þessi orð endurspegla vel það
baráttuþrek sem einkenndi Stef-
án fram á síðasta dag.
Þann 1. maí 1934 gengu þau
Stefán og Elín Guðmundsdóttir í
hjónaband. Val dagsins er
táknrænt fyrir þær hugsjónir sem
þau Elín og Stefán hafa alla tíð
barist fyrir. Um leið og ég votta
Elínu og öðrum aðstandendum
Stefáns einlæga samúð vil ég
þakka þér Elín fyrir störf þín í
þágu samtaka okkar, þau eru
mikil eins og Stefáns og verða
aldrei fullþökkuð.
Með þakklæti og virðingu í
garð hugsjónamannsins og sósí-
alistans Stefáns Ögmundssonar
prentara. Þórir Guðjónsson,
formaður Félags
bókagerðarmanna
Síðustu þrjú árin lágu leiðir
okkar Stefáns Ögmundssonar
saman í starfi Félags áhugafólks
um verkalýðssögu. Stefán var
meðal hvatamanna að stofnun
félagsins og í stjórn þess frá upp-
hafi. Það var síðasta félag sem
hann stofnaði. Markmið hans var
að styðja rannsóknir á sögu
verkafólks, og stofna rannsókna-
og heimildastofnun í verkalýðs-
sögu. Að því unnum við saman.
Söfnun heimilda um verkafólk
og baráttusögu þess var honum
mjög hugleikin. Lokaorð hans, á
síðasta stjórnarfundi félagsins
fyrir skömmu, voru þau að við
þyrftum að beita okkur fyrir söfn-
un ljósmynda af vinnandi fólki og
skrá minningar þess. Stefán er nú
genginn í slóð fallinna félaga, en
við munum um langan aldur búa
að hlýjum frásögnum hans af bar-
áttu verkafólks - sögum þar sem
hið spaugilega var oft í fyrirrúmi.
Stefán hafði mikinn áhuga á
starfi og velgengni félagsins.
Miðað við aldur og heilsufar lagði
hann mest af mörkum. Fyrir
nokkrum dögum gekk hann frá
tveimur þáttum í fréttabréf fé-
lagsins um allsherjarverkfall
gegn Keflavíkursamningnum
1946. Annar var viðtal við Jón
Rafnsson fyrrum framkvæmda-
stjóra ASI, sem tekið var
skömmu áður en Jón féll frá. Og
fleira hafði Stefán á prjónunum.
Hann bjó að mikilli reynslu sem
hann miðlaði óspart um leið og
hann hvatti aðra til dáða.
Stjórn Félags áhugafólks um
verkalýðssögu vill þakka Stefáni
fyrir vel unnin störf í þágu félags-
ins og ánægjulegar samveru-
stundir. Við sendum Elínu Guð-
mundsdóttur, dætrum og öðrum
ástvinum samúðarkveðjur.
Stjórn Félags áhugafólks
um verkalýðssögu
Helga
17. 5. 1910
Góð kona og göfug hefur
kvatt. Helga Proppé, kona Lúð-
víks Kristjánssonar, er látin að
heimili sínu í Hafnarfirði, nær 79
ára að aldri, f. 17. maí 1910.
Helga hafði átt við vanheilsu að
stríða undanfarin ár, en hafði þó
fótavist fram til hins síðasta og
tók á móti gesti og gangandi.
Þannig fagnaði hún mér innilega
sem aufúsugesti eins og alltaf
áður, er ég heimsótti þau hjónin
snemma í mars s.l., en augljóst
var, að henni var brugðið. Mér er
Ijúft að minnast þessarar góðu
konu, nú þegar hún er gengin og
þakka henni fyrir löng kynni og
tryggan vinskap.
Þegar Lúðvík Kristjánsson
hafði frumkvæði að því að stofna
til kynna við undirritaðan fyrir
hartnær þremur áratugum, var
það ungum manni til gleði og
hvatningar, að svo þekktur og
virtur fræðimaður skyldi gefa því
gaum, sem hann var að fást við á
sviði fræðanna. Þessirfyrstu sam-
fundir haustið 1960 leiddu til nán-
ari kynna og síðan tíðra
heimsókna á heimili þeirra hjóna
í Hafnarfirði. Þar var mér einlægt
tekið tveim höndum, og í því lét
Helga, eiginkona Lúðvíks, sinn
hlut ekki eftir liggja. Hún tók
strax við hinum nýja heimilisvini
með hlýju og glöðu viðmóti, -
ekki einvörðungu með þeim
hætti að bera fram ríkulegar
veitingar, sem hún svo sannar-
lega gerði af þeirri gestrisni, sem
henni var eiginleg, heldur ekki
síður með viðræðu við gestinn af
áhuga og þekkingu á þeim efn-
um, sem á dagskrá komu, gáfuð
og bókfróð, sem gagn og gaman
var að eiga orðastað við um
hugðarefni. Mér varð líka fljótt
ljóst, að í fræðastörfum húsbónd-
ans var Helga honum ómetanleg
stoð og stytta, sannkölluð hægri
hönd.
Lúðvík hefur látið svo um mælt
á fleiri en einum stað, að hann
hefði ekki unnið ritstörf sín með
þeim hætti, sem hann gerði, ef
Helga hefði ekki verið honum til
aðstoðar. Mér er minnisstætt, er
Lúðvík vann að ritverki um lang-
afa minn, hinn framsýna athafna-
mann Þorlák Ó. Johnson, „Úr
heimsborg í Grjótaþorp", að þar
lagði Helga sína traustu hönd á
plóginn. Hún afritaði bréf Þor-
láks, sem varðveitt voru á söfn-
um, kannaði önnur bréfasöfn og
las prófarkir. Að ósk Lúðvíks tók
ég að mér prófarkaiestur síðara
bindis og unnum við Helga þá
saman að samanburði handrits og
1. prófarkar vegna fjarveru Lúð-
víks. Var þetta samstarf okkar
Helgu einkar ánægjulegt og mér
staðfesting, hversu vel vinnandi
þessi kona var, margfróð um efn-
ið, og geðslagið slíkt, að sam-
vinnan reyndist eins og best varð
á kosið.
Allt frá þessum tíma hafa leiðir
mínar legið til hins menningar-
lega heimilis þeirra hjóna, Helgu
og Lúðvíks, ýmist boðinn eða
óboðinn, ellegar til að vinna með
Lúðvíki að verkefnum, sem hann
fékkst þá við, t.d. er ég aðstoðaði
hann við að afla efnis til minning-
arsafns Jóns Sigurðssonar við
Austurvegg í Kaupmannahöfn.
Alltaf var þá gott að vita af Helgu
á næstu grösum, með kaffiborðið
og síðan tilhlýðilegt uppbyggj-
andi og skemmtilegt spjall um
heima og geima.
Á þessum árum var Lúðvík
með öðrum verkefnum að viða
að efni í hið mikla ritverk „fs-
lenzkir sjávarhættir", og senn dró
að því, að hann sinnti tæpast
öðru, enda ærið starf vægast sagt.
Að þessu verki starfaði Helga
líka um langt skeið ásamt manni
Proppé
-1. 4. 1989
sínum, af einstökum dugnaði og
ósérplægni, og öðlaðist þar með
geysimikla þekkingu á efniviðn-
um. Lúðvík hefur sjálfur sagt, að
Helga hafi árum saman kannað
íslenzk rit til að leita af sér allan
grun um aðföng, sem talizt gætu
til sjávarhátta. Einnig kannaði
hún með Lúðvfki fjölda handrita
á Þjóðskjala- og Landsbókasafni.
Ég vil vitna til orða Lúðvíks í eft-
irmála lokabindis „íslenzkra sjá-
varhátta“: „Hlutur Helgu er hér
langt í frá allur talinn. Hún hefur
skrifað mestan hluta prent-
smiðjuhandritsins, margt lagað
frá frumriti mínu og hnúskar því
óefað miklu færri en annars
hefðu orðið. Einn hefði ég ekki
ráðið við þetta verk, ásamt
mörgu öðru, og má þakka Helgu
engu síður en mér að nú sér fyrir
endann á því.“
Þarf ekki frekar vitnanna við til
að skynja, hvílíkan hlut Helga á í
hinu mikla ritverki „íslenzkir
sjávarhættir“, en það mun um
ókomnar tíðir standa sem ris-
mikill bautasteinn um merkilegt
samstarf þeirra Helgu og Lúð-
víks, elju þeirra og eldlegan
áhuga við „að marka og draga á
land“ fornan fróðleik.
Um þetta hlutverk sitt var
Helga sjálf einlægt fáorð og mikl-
aðist ekki af. í eðli hennar bjó
framar öðru hlédrægni og lítillæti
þess, sem aldrei hreykir sér hátt
af verkum sínum, af því að virð-
ingin og trúmennskan gagnvart
verkinu, sem fengizt er við, er
öllu æðri, án skrums eða skjalls.
Það var mér óblandið gleðiefni
að fá tækifæri til þess hinn 31.
október 1980 sem formaður
Menntamálaráðs að ávarpa þau
vini mína, Helgu og Lúvðík, færa
þeim hamingjuóskir og samgleðj-
ast þeim á hátíðarstundu í Lands-
höfðingjahúsi við Skálholtsstíg,
þegar 1. bindi „íslenzkra sjávar-
hátta“ kom út hjá Bókaútgáfu
Menningarsjóðs. Það var stór
dagur fyrir þau hjónin, er upphaf
þessa glæsilega ritverks sá dags-
ins ljós. En það var líka stór dag-
ur í menningarsögu þjóðarinnar,
og fleiri slíkir komu á eftir af
sama tilefni, því að fjögur bindi
fylgdu í kjölfarið næstu ár, 1982-
86. Það var mikil gæfa, er féll í
skaut þeim Helgu og Lúðvíki, að
lifa þá stund að sjá þetta viða-
mikla ritverk komast á prent í
heild sinni, - sjá eftirtekju ævi-
starfs, sem þau höfðu kostað öllu
til að leiða til lykta. Og þá hefur
ekki síður verið ánægjuefni þeim
og öllum, er að útgáfunni stóðu,
að sjá, hversu vel þjóðin hefur
tekið þessu verki þeirra.
Að leiðarlokum vil ég láta í ljós
hugheilar þakkir mínar í garð
Helgu Proppé. Ég þakka áratuga
vinskap við göfuga heiðurskonu,
sem einlægt ljómaði af góðvild og
hjartahlýju, allt frá fyrstu kynn-
um til síðustu stunda. Það var
gott að blanda geði við Helgu, í
nærveru hennar leið manni vel.
Hafi hún heila þökk fyrir sam-
verustundir liðinna ára.
Ég sendi vini mínum, Lúðvíki,
og börnum þeirra Helgu, Vénýju
og Vésteini, innilegar samúðar-
kveðjur við þeirra mikla missi.
Einar Laxness
Helga Proppé var ein af þeim
konum sem var hollt fyrir ungar
stúlkur að kynnast og læra af.
Sjálf átti ég því láni að fagna að
kynnast heiðurshjónunum Helgu
og Lúðvík þegar ég var aðeins 18
ára og trúlofaðist syni þeirra. Á
heimili þeirra ríkti andrúmsloft
sem einkenndist af metnaði og
visku. Sífellt voru bækur á lofti,
öll málefni voru rædd með skír-
8 SÍÐA - ÞJÓÐVIUINN Þrl6Judagur 11. apríl 1989