Þjóðviljinn - 02.06.1989, Blaðsíða 11

AÐ UTAN
DAGUR
ÞORLEIFSSON
Lútherskur uggur
út af páfaheimsókn
I fyrsta sinn í sögunni heimsækir jarl Krists á jörðu ogeftirmaður
Péturs postula Norðurlönd, öruggustu vígi Lútherstrúar og raunar
allrar mótmælendakristni
Jóhannes Páll með landa sínum Jaruzelski, aðalvaldhafa hins komm-
úníska Póllands - kjör Pólverja á páfastól var sérstaklega ætlað til
eflingar kaþólsku austantjalds.
Sjö af ellcfu biskupum lúth-
erskrar þjóðkirkju Noregs
hafa lýst því yfir, að þeir muni
ekki hlýða messu þeirri er Jó-
hannes Páll páfi annar syngur í
Þrándheimsdómkirkju í dag.
Ekki verður hjá því komist að
túlka þessa ákvörðun biskupanna
svo, að páfi sé enginn sérstakur
aufúsugestur í augum norsku
þjóðkirkjunnar.
Einn biskupanna, Per Lönn-
ing, lét þar að auki svo um mælt
að núverandi páfi hefði reynst
einingu heimskristninnar þránd-
ur í götu, gagnstætt því sem verið
hefði um fyrirrennara hans, þá er
sátu Pétursstól á sjöunda ára-
tugnum og þeim áttunda. Á tíð
Jóhannesar Páls annars hefði
ekki miðað í átt til einingar, held-
ur þvert á móti. Lönning telur
ástæðuna vera þá, að núverandi
páfi ætlist til að ekki aðeins ka-
þólska kirkjan, heldur og aðrir
kristnir trúflokkar, lúti leiðsögn
sinni. í dönsku þjóðkirkjunni
hefur einnig borið á óánægju
nokkurri út af heimsókn páfa.
Hinsvegar hefur ekki borið telj-
andi á neinu slíku af hálfu lúth-
erskra þjóðkirkna Svíþjóðar og
Finnlands.
Pólskur páfi
og hollenskur
Þessi viðbrögð vekja óneitan-
lega spurningar um afstöðu
lútherskra kirkna til bæði kaþ-
ólsku kirkjunnar og núverandi
æðsta manns hennar. Tilefnið er
sérstætt, því að hér er um að ræða
fyrstu páfaheimsókn sögunnar til
Norðurlanda. Núverandi páfi er
þar að auki sérstæður í sinni röð
fyrir þá sök, að hann er sá fyrsti í
því embætti frá því á öndverðri
16. öld.sem ekki er ítali.Máút af
fyrir sig undarlegt heita að kaþ-
ólska kirkjan, sem gerir kröfu til
þess að teljast í fyllsta máta al-
þjóðleg, skuli að þessu leyti hafa
verið svo mjög einokuð af ít-
ölum. Til þessa liggja efalaust
margar ástæður, en mikil atriði
eru vitaskuld í því sambandi að
Páfagarður er í Róm, að upphaf-
legur jarðvegur kaþólsku kirkj-
unnar var Rómaveldi keisaranna
og að í sögunni varð hún að vissu
marki arftaki þess.
Síðasti óítalski páfinn á undan
núverandi pólskum páfa var Ha-
drían fjórði, niðurlenskur skóla-
maður sem fyrir páfadóm sinn
var þekktur sem Ádrían frá Ut-
recht og hafði auk annars verið
kennari Karls keisara fimmta.
Hann var kjörinn páfi 1522 að
látnum Leó tíunda af Mediciætt,
sem með óhófseyðslu og fyrir-
hyggjuleysi átti mikinn þátt í því
að skriða siðaskiptanna fór af
stað. Ætla má að keisarinn hafi
stuðlað að kjöri kennarans síns
gamla á páfastól. Hadrían var
heiðarlegur maður og reyndi að
útrýma spillingunni, sem þá reið
hverju húsi í Páfagarði, en varð
lítt ágengt, enda aldraður orðinn
og dó árið eftir. Sú tilraun, sem
gerð var með kjöri þessa Norður-
Evrópumanns í æðsta embætti
vestrænu kristninnar til að koma í
veg fyrir klofning hennar fór því
út um þúfur.
Hákirkjusvipur
Svía og Finna
Vegna sérstakra tengsla páfa-
dómsins og fyrra þýska keisara-
dæmisins (þess heilaga róm-
verska, eins og það var kallað)
kom arðrán og óhófseyðsla ren-
issanspáfanna sérstaklega niður á
Þýskalandi, og með hliðsjón af
því mátti eðlilegt kalla að Lúther
skyldi, er hann reis gegn páfa-
valdinu, fá þar svo víðtækt
brautargengi sem raun varð á.
Með tilliti til þess, hve náin sam-
bönd Norðurlanda höfðu þá í
aldaraðir verið við Þýskaland á
vettvangi stjórnmála, menningar
og efnahagsmála var ekki við
öðru að búast en að þessi hreyf-
ing bærist fljótlega til skandina-
vísku konungsríkjanna. Kring-
umstæður heimafyrir stuðluðu
einnig að því að lútherskan varð
þar ofan á. Aðeins fáeinum árum
eftir að Lúther 1517 negldi mót-
mæli sín fræg gegn aflátssölu páf-
astóls á kirkjuhurðina í Witten-
berg hafði Svíþjóð slitið sig lausa
úr Kalmarsambandinu, þar sem
Danir réðu mestu. Danakonung-
ur viðurkenndi ekki hið nýja
sænska konungsrjki' ' Gústafs
Vasa, sem þá varð til, og flestir
munu hafa litið á það sem von-
arpening. Konungsvald á þeirri
tíð byggðist ekki síst hvað á því að
krúnan sjálf ætti miklar eignir, og
þá undirstöðu varð Gústaf Vasa
sér úti um með því að gera eignir
kirkjunnar þarlendis, sem voru
miklar eins og víðar, upptækar
1527. Gústaf þessi var grófur
kraftakarl og líklega eins nálægt
því að vera trúlaus og þá var hægt
að gera ráð fyrir um evrópskan
stjórnmálamann. Það sem hann
vildi fá voru eignir sænsku kirkj-
unnar, en um lögformleg atriði
viðvíkjandi skilnaði hennar við
Rómarstól var hann áhugaminni.
Því er það að meðal sænskra
sagnfræðinga hefur stundum ver-
ið um það deilt, hvenær sænska
kirkjan hafi formlega sagt skilið
við páfakirkjuna og meira að
segja er ekki laust við að efi hafi
komið fram um að það hafi nokk-
urntíma skeð með viðeigandi
formlegheitum. Má vera að hér
sé að leita orsakarinnar til þess,
að sænska kirkjan og sú finnska
(sem upphaflega var auðvitað
hluti af þeirri sænsku) hafa alltaf
haft á sér meiri hákirkjusvip en
þjóðkirkjur Dana, Norðmanna
og íslendinga, sem eiga rætur
sínar að rekja til danska konungs-
ríkisins eins og það var á 16. öld.
Svíar og Finnar hafa t.d. erki-
biskup, en ekki Danir og Norð-
menn.
Bylting að ofan
f Danmörku var siðaskiptun-
um að líkindum fylgt fram af
meiri trúmálaáhuga en með Sví-
um, en eigi að síður urðu þau
einnig þar fyrst og fremst bylting
að ofan. Kristján konungur ann-
ar studdi borgara og bændur gegn
aðlinum (á Skáni er hann kallað-
ur Kristján bændumkær en Krist-
ján harðstjóri í sænskri sögu yfir-
leitt) og þann álitshnekki er hann
varð fyrir með því að missa Sví-
þjóð úr Kalmarsambandinu not-
færði aðallinn sér til að steypa
honum af stóli. Úr þessu varð
borgarastríð (greifastríðið 1534-
36) milli aðals annarsvegar og
hinsvegar borgara og bænda. Að-
allinn sigraði og hóf Kristján
þriðja til konungdóms. Hann
kom siðaskiptunum í kring og
stórefldi þar með vald sitt og að-
alsins. Jarðeignir kirkjunnar
voru gerðar upptækar og varð
það til þess að jarðeignir í eigu
krúnunnar þrefölduðust. Biskup-
ar misstu sæti sín í ríkisráðinu,
sem eftir það var eingöngu setið
af aðálsmönnum.
Niðurstaða siðaskiptanna í
báðum skandinavísku konungs-
ríkjunum varð þannig sterkt kon-
ungsvald, sém byggðist á stór-
auknum eignum krúnunnar.
Konungarnir tréystu síðan völd
sín með eflingu embættismann-
astéttar, sem klerkar hinna nýju
lúthersku kirkna heyrðu til.
Kirkjan missti við siðaskiþtin allt
sjálfstæði gagnvart konungsvald-
inu og heyrði þareftir undir það
eins og hverjar aðrar stofnanir
ríkisins.
Ekki skemmti-
ferð
Vegna legu Norðurlanda hafði
kaþólska kirkjan aldrei mikla
möguleika á að bjóða mótmæl-
endatrú þar byrginn, og þetta
ásamt með traustu lúthersku
konungs-, embættismanna- og
klerkavaldi gerði að verkum að
ríkin þar urðu öruggustu vígi lút-
hersks dóms. Kaþólsku var þar
nærfellt útrýmt og síðan hafa
Danir, Finnar, íslendingar,
Norðmenn og Svíar verið álíka
gagngert lútherskir og ítalir og
Spánverjar eru kaþólskir. Engin
lönd í heiminum eru jafn ræki-
lega mótmælendatrúuð og Norð-
urlönd. Á öllum Norðurlöndum
eru kaþólskir menn innan við
200,000 og meirihluti þeirra inn-
flytjendur, einkum frá
Rómönsku-Ameríku og Austur-
Evrópu. Frá því að herir Tillys og
Wallensteins sóttu fram norður
að Eystrasalti í öndverðu þrjátíu-
árastríðinu hefur norræn lúth-
erska ekki þurft að óttast sókn
kaþólsku eða nokkurs annars
keppinautar á trúarsviðinu þang-
að.
Með hliðsjón af þessu er varla
með öllu út í hött að láta sér detta
í hug, að við þann nýstárlega við-
burð, sem fyrsta páfaheimsókn til
Norðurlanda er, komi upp úr sál-
arfylgsnum Norðurlandabúa viss
uggur um að á bakvið þá heim-
sókn liggi tilhneiging til að taka
upp þráðinn aftur þar sem þá Til-
ly og Wallenstein þraut örendið.
Og vissulega fer páfi ekki til
Norðurlanda til að skemmta sér,
heldur heyrir það embætti hans
til að hann hlýtur að vinna að
vexti og viðgangi kaþólskunnar á
Norðurlöndum, eftir því sem
föng eru á, rétt eins og annars-
staðar. Talsmenn páfa segja hann
ætla að telja kjark í söfnuði kaþ-
ólikka nyrðra, og drepa jafn-
framt á að Norðurlönd séu meðal
þeirra landa, þar sem trúleysi og
veraldarhyggja séu mest og gefa í
skyn að því hafi fylgt lausung og
siðleysi í samfélögunum almennt.
f því sambandi er vikið að getn-
aðarvörnum og fóstureyðingum,
algerum viðurstyggðum í augum
forustu kaþólsku kirkjunnar.
Víst er um það að mikið móralskt
rask hefur verið á mannskapnum
í þróuðustu þjóðfélögum verald-
ar síðustu áratugina og í þeim lífs-
ins ólgusjó leita menn ýmislegrar
hugsjónalegrar akkerisfestu. Á
þeim vettvangi er kaþólska kirkj-
an, hvað Norðurlöndum viðvík-
ur, síst ólíklegri til árangurs á
sálnaveiðum en margur annar að-
ili. Á Norðurlöndum er hún auk
annars nógu framandleg til að
geta verið spennandi. Og fjöl-
miðlunartækni nútímans, eink-
um sjónvarpið, gerir að verkurn
að fjarlægð Norðurlanda frá ka-
þólskum svæðum álfunnar skiptir
litlu máli hjá því sem var á tímurfi
gagnsiðbótarinnar á 16. og 17.
ökk
Pólsk pólitík
páfastóls
fyrr og nú
Þó að minna fari fyrir pólitík-
inni í trúmálum Evrópumanna nú
en þá var er hún auðvitað enn
með í spilinu á þeim vettvangi,
einnig í álfunni okkar. Núverandi
páfi er án alls vafa dugnaðarmað-
ur og hæfur um margt, en það var
ekki eingöngu þessvegna sem
hann var kjörinn á páfastól. Á
öndverðri 16. öld var sóttur páfi
norður í þýska keisaradæmið,
beinlínis í þeim tilgangi að blíðka
íbúa þess, langþreytta á arðráni
og spillingu Rómarstóls. Síðan
var ekki náð í páfa út fyrir Ítalíu
fyrr en nú fyrir nokkrum árum,
og þá fyrst og fremst í þeim til-
gangi að það mætti verða kaþ-
ólskri kristni austantjalds, og
einkum í Póllandi, höfuðvígi
hennar þar, til eflingar.
Síðasta verulega meðvitaða til-
raun kaþólsku kirkjunnar til að
ná til sín aftur hinum fráföllnu
Norðurlöndum var að vísu gerð
frá Póllandi. Sá kappi sem páfa-
kirkjan beitti fyrir sig þaðan að
því sinni var Sigmundur Jóhanns-
son Vasa, sem konungur varð
þarlendis 1587, uppalinn af jesúí-
tum og eftir því rammkaþólskur.
Kaldhæðni var að hann var son-
arsonur Gústafs Vasa, sem
kollvarpað hafði kaþólsku í Sví-
aríki. Vonir páfa viðvíkjandi Sig- |
mundi byggðust á því, að hann
var einnig ríkiserfingi Svíþjóðar
og varð raunar konungur þar
nokkrum árum síðar. Enn lúth-
erskan var þá orðin það sterk
með Svíum að hann fékk þar
engu til leiðar komið og var hrak-
inn úr landi.
Rétt er að síðustu að benda á,
að þrátt fyrir óróleika danskra og
norskra lútherstrúarmanna út af
heimsókn páfa ber lítt eða ekki á
slíku meðal trúbræðra þeirra á ís-
landi, þriðja ríkinu sem orðið er
til úr gamla danska konungdæm-
inu. „Við lútum honum ekki, en
tökum honum sem kristnum
bróður,“ sagði sr. Magnús Guð-
jónsson, biskupsritari, í stuttu
símaviðtali við Nýtt helgarblað.
Sjö af ellefu lútherskum biskupum Noregs mæta ekki er páfi messar í Þrándheimsdómkirkju, fyrrum
höfuðkirkju norskrar kaþólsku.
Föstudagur 2. júni 1989 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 11