Þjóðviljinn - 27.10.1989, Blaðsíða 23

HELGARPISTILL
ÁRNI
BERGMANN
Mikilvægt, satt
og ósennilegt
Um nýja ljóðabók eftir Stefán Hörð Grímsson
Sá sem les ljóð Stefáns Harðar
Grímssonar („Yfir heiðan morg-
un“ útgefandi Mál og menning)
er lagstur í ferðalag sem ber hann
óralangt frá bæði auðveldri ber-
sögli og svo gauragangi þeirra
sem eru reiðubúnir til að snúa
upp á handleggina á tungumálinu
til að pína fram áhrif. Stefán
Hörður tekur lesandann með sér
inn í heiðríkju þar sem einfald-
leikinn ræður ríkjum, eða sýnist
ráða ríkjum, því sjaldan er þessi
ljóðasmiður allur þar sem hann
er séður. Hann getur til dæmis
farið ofurnálægt hefðinni í vísu
eins og þessari hér, en um leið
vitum við af einhverjum leyndar-
dómi sem lyftir þessum tilgerðar-
lausa vinskap orðanna upp yfir
hefð:
Harmar fönn á heitum degi
hreinleika gengins vetrar
eða fagnar hún frelsi
í fangi svipulla vinda?
Yfir
hindranir
Ég man ekki betur en ég hafi
einhverntíma tengt Stefán Hörð
við rússneska skáldið Boris Past-
ernak vegna þeirrar sameiginlegu
skáldskaparíþróttar þeirra, sem
kölluð hefur verið „stökk yfir
hindranir“. Þessi „stökk“ eru oft-
ar en ekki fögur í sínum óvænta
einfaldleika, en einfaldleikinn,
sparsemin, eru svosem engin
trygging fyrir því að við náum
landi með okkar skilning, kann-
ski finnst okkur um stund eins og
við séum eftir skilin miðja vega
milli þeirra fyrirbæra heimsins
sem „stokkið“ var á milli:
Sauðmeinlaus þjóð
horfir á grimmd sína
speglast
í vœngjum fugls
sem hún megnar ekki
að reyta
Hvað á maður nú til bragðs að
taka? Tja, verið gæti að maður
ætti að leyfa hvunndagsskynsem-
inni að hvíla sig stundarkorn svo
hún ekki spilli fyrir þeim gljúp-
leika í okkur sem við þessu gæti
tekið.
NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 23*
Um hvað yrkir Stefán Hörður?
Öll svör við slíkri spurningu
verða klaufaleg. En það er rétt að
geta þess að stundum er hann í
ádrepuham. Og þá er hann mest
að hugsa um manninn sem frekan
og sídritandi gauksunga í hreiðri
lífsins. Stundum slær hann á
kankvísa strengi eins og í „Rann-
sókn“ þar sem þess er getið að
„nú kvað vera farið að stofna
áhugamannafélög til þess að
skoða fuglaskoðendur". Oftar er
það þó svo að harka færist í rödd
skáldsins eins og þegar það yrkir
um umferðina sem silast um
strætin og er „lestir líkbrennslu-
ofna á fjórum hjólum“ og við
tökum undir hróp konunnar sem
kallar upp úr sínu móki: „Það ætti
að banna okkur öll“. („Söngur
leðurblökunnar“). Til þyngri á-
hrifa sækir skáldið með fulltingi
þjóðsögunnar, þulunnar, eins og
þegar hann reiðist kópadrápum
tískugróðans í kvæðinu „Verð-
miði“ sem lýkur á þessum orðum
hér:
Urtusorg
fœr ekkert brim
þvegið af flæðiskeri
Hér eru hamir þeirra.
Þjóðsögum og umræðu dagsins
slær saman með eftirminnilegum
hætti í þessu kvæði hér sem ( svo
við leyfum okkur leiðinlegt póli-
tískt málfar) tekur upp þræði sem
liggja á milli ríka heimsins iðn-
vædda og þess fátæka. Það heitir
„Náðarmeðulin“:
Par eð viðbitið
er froða snakka
sem svikist hafa
undir geldar ösnur
í nauðbitnum högum
mammons,
er náðarkornið
handa varnarlausum
börnum sólarinnar
sýklum blandið.
Uppbyggilegar
þverstæður
Þegar við skoðum hvernig ein-
faldleikinn í ljóðum Stefáns
Harðar sækir í sig veður og vídd-
ir, þá komumst við oftar en ekki
að því, að sá galdur er nátengdur
meðferð skáldsins á andstæðum,
þverstæðum. Á lyginni sem er
sennilegri en sannleikurinn
(„Samleikur") á samspili veru-
leika og töfra („í tunglsjósi“) á
fjarlægð og nálægð (,,Þau“). í
kvæðinu „Á tímum vor bjöllu-
dýra“ ryðjast efasemdir hver yfir
aðra, vísast að hið sanna reynist
hvergi satt, og sönnun engin sönn
né nokkur merking. Þessar af-
stæðisraunir verða samt ekki til
þess að skáldið móðgist við heim-
inn og biðji hann aldrei þrífast,
nei þær verða honum fagurt til-
efni til að játast lífinu, hann lýkur
svo máli þessa ljóðs:
Njótum þess morgunglöð
að villast rétta leið!
Nœsta fótmál skín í undrafirð.
Og aldrei mun okkur koma til
hugar að leiðsögumaðurinn sem
býður upp á „rétta villu“ sé að
gabba okkur. Ónei. Og þetta er
ekki í eina skiptið sem skáldinu
verður mikið úr því sem kalla
mætti uppbyggilegar þversagnir.
Þessi bók geymir prýðileg ástar-
ljóð og er þó ekkert sem „Garð-
stígar“, sem er um þann eilífðar-
fögnuð og sæla leyndardóm að Þú
ert fundin og ert Mér hið næsta og
þar er einmitt sunginn galdur um
það, að það sem er mikilvægt og
satt sé reyndar ósennilegt:
Já þegar eitthvað mikilvœgt
reynist satt verður það ósennilegt
og á meðan að það er satt heldur
það áfram að vera ósennilegt.
Enda er það nú eitt af þessu
skemmtilega við lífið, að það hef-
ur ekki œtíð þótt sennilegt.
Það var ungt skáld að tala um
það um daginn að ekki væri hægt
að segja neitt lengur og ekki um
annað að gera en snúa sér að því
að vinna með myndmálið. Það er
nú svo. Þetta sýnist mönnum
blasa við á praktískum tímum og
heldur skoðanalausum. En í al-
vöru talað: dettur mönnum í hug
að ekki sé lengur munur á því sem
er mikilvægt og því sem er létt-
vægt? Þessi texti Stefáns Harðar
og fleiri vitanlega minna okkur
vel og rækilega á það, að þegar
það sem mikilvægt er gleymist
ekki, er ekki gefið upp á bátinn,
þá víkur tómleikinn og lágkúran
og frumleikinn sér um sig, hann
er á sínum stað.
Þorláks saga helga
í tilefni heimsóknar páfans í
sumar leið gáfu kaþólskir leik-
menn út Þorláks sögu helga, eða
eins og segir í undirtitli: elstu
gerð Þorláks sögu helga ásamt
Jarteinabók og efni úr yngri gerð-
um sögunnar. Ásdís Egilsdóttir
sá um þessa snyrtilegu útgáfu og
ritar greinargóðan formála þar
sem menn mega m.a. fræðast um
eðlisþætti helgisögunnar, um það
hvar þar er sagt og hvað ekki má
segja, um annmarka slíkrar sögu
fyrir þá sem fúlsa við guðspjöll-
um því „enginn er í þeim bardag-
inn“.
Engin tilraun verður til þess
gerð í þessu litla spjalli að leggja
mat á fræðilegan grundvöll útgáf-
unnar. Aftur á móti skal hér
skrafað lítillega um einfalt efni
eins og áhrif þessa forna og
þokkafulla texta ( hvaða texti frá
þeim öldum er ekki töfrum slung-
inn?) á nútímalesara. Áhrif hans
á einn þeirra sem vandi sig á að
hugsa sem svo, að Þorlákur helgi
hefði verið yfirgangssamur
kirkjuhöfðingi, sem vildi stía
sundur elskendum og ræna kir-
kjujörðum undan þjóðlegum
höfðingja eins og Jóni Loftssyni.
Ruglast hann kannski í því rími,
þegar hann les lofgjörðartexta
um þann mann sem „hafði sér að
fararblóma lærdóm og lítillæti"
og mundi samt heldur öll vand-
ræði þola en „sveigja réttindin
með nokkurskyns óeinurð eða
hugleysi“ ? Tökum við þann
mann í sátt sem var svo jafn-
lyndur að hann lastaði aldrei
veður, langaði til öngra dægra og
“kvíddi öngum nema alþingi og
imbrudögum“ (en þá þurfti bisk-
up að vígja lítt lærða prestlinga) ?
Má vera. Helgisaga er reyndar
með þeim annmörkum að lesar-
inn kynnist ekki persónunni sem
er viðfangsefni hennar, heldur
óskmynd þeirrar persónu, sem er
saman sett úr föstum hryggjarlið-
um. Aftur á móti er gaman að
velta fyrir sér þeim kraftaverkum
sem Þorláki eru þökkuð í jar-
teinabók og sögunni sjálfri.
Vegna þess hve íslensk þau eru
og einhvemveginn aðgengileg,
nálæg okkur.
Þorlákur er ekki mikið í því að
veita blindum sýn eða reisa menn
frá dauðum - aftur á móti læknar
hann augnverk og tannverk,
brunasár, dregur kýr upp úr
pytti, bætir öl áður en það for-
djarfist og lætur skip reka til
lands sem þaðan rak áður. Skrá -
setjarinn er stundum skemmtilega
feiminn við setja annað eins á
blað og segir með sígildri ís-
lenskri minnimáttarkennd: „Þess
atburðar mun eg nú næst geta er
miður mundi vægt verða frásögn
ef í öðrum löndum hefði orðið...“
Ágæt er sagan af fátækri konu
sem fann sel mikinn í fjöru og
tókst að rota þá miklu skepnu
með því að heita á hinn sæla Þor-
lák og fékk svo björg í bú. Svona
eiga kraftaverk að vera! Konan
var hrædd við selskrattann, traust
hennar á Þorláki jók henni kjark
til að vinna það nauðsynjaverk að
rota hann, eins víst að það hefði
mistekist ef hún hefði gengið um
fjörur Þorlákslaus. Verum et
justum est að kjósa slíkan mann
verndardýrling Islands
Árni Bergmann