Þjóðviljinn - 26.01.1990, Blaðsíða 21

Um hallir
Þeir sem nú eru konir vel til ára
sinna muna kannski eftir því, aö
fyrir óralöngu, þegar íslendingar
flykktust á Þingvöll til að furða
sig á því, að þrátt fyrir allt skyldi
þjóðinni hafa tekist að þrauka í
ellefu aldir á þessu skeri, var
ákveðið að reisa Þjóðarbókhlöðu
sem skyldi verða einhvers konar
minnisvarði um þetta heimsmet
landsmanna. Þessu til áréttingar
voru síðar sett sérstök lög um
„þjóðarátak" eins og lagasmiðir
kölluðu það; var lagður á sérstak-
ur eignaskattur sem skyldi renna
óskiptur til byggingarsjóðs Þjóð-
arbókhlöðunnar, og átti þannig
að ljúka þessu mikla húsi á met-
tíma.Ýmsa rekur sjálfsagt minni
til þess hvernig fór: það komst
aldrei nema lítill hluti af skattin-
um á áfangastað, hitt týndist víst
einhvers staðar á leiðinni, og því
hefur byggingin varla mjakast
áfram um langt árabil. Ástæðan
er einföld: það er vitanlega ekki
hægt að láta ákvarðanir einnar
ríkisstjórnar, hvað þá Alþingis,
binda hendur þeirra ríkisstjóma
sem á eftir koma og hafa áreiðan-
lega allt annað og mikilvægara
við aurana að gera en byggja
Þjóðarbókhlöðu.
Handbolti og
bókmenntir
Vera má að þessi seinagangur
sé á leiðinni að verða nýtt met, og
ef svo fer má eitt heita víst: það
verður ekki bygging handbolta-
hallarinnar sem mun slá það met
og ryðja Þjóðarbókhlöðunni aft-
ur í annað sætið á þessum þjóð-
lega metalista yfir langdregnar
opinberar framkvæmdir. Reynd-
ar hafa einhverjar hjáróma radd-
ir verið að halda því fram að ís-
lendingar hafi ekki efni á því að
kosta einum miljarð - eða verða
þeir kannski tveir eða þrír eða
fleiri? - í hátimbraða handbolta-
höll, sem fyrri stjórn tók ákvörð-
un um að reisa og á að bera af
flestum öðrum jarðneskum bygg-
ingum að skrauti, forgylltu út-
flúri, stærð, húsrými, hljóm-
burði, stílfegurð, arkitektónísk-
um frumleika, reisn og slíku. En
þrátt fyrir ýmis konar tvískinn-
ung og hik stjórnmálamanna
sumra, eru allar horfur á því að
lagt verði í framkvæmdirnar og
þeim miði fljótt og vel áfram uns
höllin er risin. Ástæðan er ein-
föld: það sem ein stjórn hefur
ákveðið og fastmælum bundið
verður önnur stjórn að fram-
kvæma. Á því byggist lýðræðið í
landinu.
Hvert íslenskt mannsbarn ætti
að geta skilið þessi augljósu rök
fyrir því að nauðsynlegt er að
vinda bráðan bug að byggingu
handboltahallarinnar meðan
framkvæmdir við Þjóðarbók-
hlöðuna mega bíða þangað til
betur árar, eða kannski þangað
til búið er að unga út nýjum skatti
úr egghausum kerfisins, ein-
hverjum fiðruðum skatti t.d. með
gogg og beittar klær sem hægt
væri að etja á bókaorma. En við
þessi augljósu og óhrekjanlegu
rök má þó bæta ýmsum öðrum
sem snerta notkun þessara
tveggja bygginga og hníga í sömu
átt. Bæði Þjóðarbókhlaðan og
handboltahöllin eru hin nytsöm-
ustu húsakynni, ekki vantar það,
en nytsemi þeirra er þó ekki á
sama veg háttað og kannski er
hún heldur ekki sú sem mönnum
kann að koma fyrst í hug þegar á
þau er minnst. Er rétt að eyða
nokkrum orðum að þessu atriði,
þar sem það varpar í rauninni al-
veg nýju ljósi á það hvernig að
framkvæmdunum er staðið.
Minnisvaröi
Þegar fyrst var ákveðið að
byggja Þjóðarbókhlöðu - en það
var árið 1970, fyrir réttum tutt-
ugu árum, - átti þessi steinkassi
sem á að verða minnisvrði um af-
mæli íslandsbyggðar, eins og
nefnt var í upphafi og elstu menn
rekur vafalaust minni til. Nú er
júblieumsárið, sem var 1974,
reyndar löngu liðið í aldanna
skaut, en á sínum tíma kemur
annað á eftir því. Ef vel er nú á
spöðunum haldið er ennþá nokk-
uð góð von til þess að unnt verði
með þessu áframhaldi að ljúka
byggingu Þjóðarbókhlöðunnar á
tólf hundruð ára afmæli íslands-
byggðar eða þá a.m.k. á þrettán
hundruð ára afmælinu árið 2174,
og þá gæti hún sem sé verið minn-
isvarði um þau tímamót líka:
þannig væri hægt að slá tvær, ef
ekki þrjár, júblíeumsflugur í einu
höggi, og felst í þessu svo mikill
sparnaður að mér finnst ólíklegt
að vorir hagsýnu stjórnmála-
menn skuli ekki þegar hafa lagt
málið niður fyrir sér á þennan
einkar praktíska hátt. Það er því
engin ástæða til að flýta sér að
sinni, a.m.k. ekki fyrr en komið
er fram yfir næstu aldamót.
Hlaða
En svo er það innihald Þjóðar-
bókhlöðunnar og hagnýtur til-
gangur hennar. Þótt útlit hennar
minni reyndar á abstrakt högg-
mynd sem stækkuð hafi verið el-
lefu hundruð sinnum eða kannski
eitthvað meira, og orðið „hlaða“
hljóti að gleðja hjörtu bændanna
sem minnast þess að hokrið er
það eina sem er jafnaldri íslands-
byggðar, var henni ætlað annað
hlutverk ásamt því að vera minn-
isvarði: hún átti sem sé að hýsa
sjálfan Bókmenntaarf Söguþjóð-
arinnar. Nú getur það naumast
farið á milli mála að yfirgnæfandi
meirihluti bókaneytenda á
skerinu lætur sér fátt um bók-
menntir finnast hverju nafni sem
þær nefnast og skiptir sér ekki af
neinu nema jólabókum, en í hlut-
arins eðli liggur að þær eru aldrei
komnar á nein söfn. Það hefði því
verið fráleitt og ólýðræðislegt um
leið að stjórnmálamenn færu að
verja stórfé í að hrófla upp skálk-
askjóli fyrir fáeina bókabéusa
sem haldnir væru einhverri óarð-
bærri áráttu í úreltar fornaldar-
skruddur frá því í fyrra eða ennþá
eldri, hvað þá að nota slíkt grúsk-
bæli sem minnisvarða um eins
merk tímamót og afmæli íslands-
byggðar er. Það hlaut að búa
eitthvað annað og meira undir
þeirri hugdettu að láta nú hendur
standa fram úr ermum við hið
hátíðlegasta tækifæri og gera
heilt þjóðarátak til að drösla
öllum bókmenntafjársjóði bók-
menntaþjóðarinnar undir eitt
þak - eitthvað sem snerti velferð
þjóðarinnar allrar.
Frá sjónarhóli
hagfræðinnar
Þetta kann að virðast torráðin
gáta. En meðþvíað skoða ástand
ið eins og það leggur sig með
skörpum augum hagfræðinga,
þeirra sem gefa stjórnmálamönn-
um holl ráð, er hægt að skyggnast
eilítið bak við huluna og sjá hvað
kann að hafa vakað fyrir frum-
kvöðlum Þjóðarbókhlöðunnar.
Eitt alvarlegasta vandamálið í
landinu á okkar tímum er og hef-
ur lengi verið sú stöðuga árátta
krónunnar að verða minni og
minni og nálgast það jafnt og þétt
að verða að engu. Nú vill svo til
að annars staðar í veröldinni hef-
ur mönnum tekist að halda sams
konar tilhneigingu gjaldmiðils -
„núllsækni“ gætum við kallað
hana - í skefjum með því að
tryggja hann með einhverju sem
hefur nánast því yfirnáttúrulegt
blætisgildi í augum almennings,
og það því meir sem hann hefur
minna af því að segja í sínu hvers-
dagslega amstri. Er þetta skýr-
ingin á því undarlega athæfi
Bandaríkjamanna að grafa með
ærnum tilkostnaði gull upp úr
jörðinni hingað og þangað til þess
eins að hola því jafnóðum niður í
jörðina aftur í Fort Knox, þar
sem ljómi þess er ekki síður hul-
inn augum dauðlegra manna en
áður var: á þessari gulltryggingu
hvílir nefnilega veldi dollarans. Á
það hefur verið bent að íslend-
ingar hafi takmarkaða trú á þeim
aðalmálum sem nú eru á boðstól-
um, þar sem þeir hafa löngum
trúað því að Gunnaar og Högni
hafi steypt öllu raunverulegu
gulli í kolsvartan hyl á sínum
tíma, og hafi það aldrei fundist
síðan: þess vegna dygði harla
skammt að ætla að tryggja ís-
lensku krónuna með Rínar báli,
eins og aðrar þjóðir gera með
sína mynt, - brennivínstrygging
væri í rauninni sterkari og í betra
samræmi við gildismat landans ef
ekki væri SÁÁ.
Blætisgildi
bókmenntanna
En íslendingar eiga önnur
verðmæti sem mölur og ryð fá
ekki grandað frekar en gulli og
hafa þann kost að erlendis bera
menn jafnmikla virðingu fyrir
þeim og hérlendis, ef ekki ennþá
meiri. Ekki er völ á betri kjöl-
festu efnahagslífsins á skerinu:
skyldi það því ekki hafa verið
svo, að íslenskir stjórnmálamenn
(eða ráðunautar þeirra) hafi ein-
mitt fundið það út af hyggjuviti
sínu, að Mörlandar gætu skotið
öðrum þjóðum ref fyrir rass með
einstakri, fádæma snjallri og
óeftirlíkjanlegri lausn verðbólgu-
vandans með því að taka fyrstir
og einir upp bókatryggingu á
gjaldmiðlinum, -með því að hafa
samanlagðan bókmenntaarfinn
lokaðan inni í Þjóðarbókhlöð-
unni sem tryggingu fyrir stöðugu
gengi krónunnar? Því er varla
unnt að hugsa sér hagnýtara og
nútímalegra hlutverk fyrir þessa
auðlegð þjóðarinnar. Um leið og
menn eru búnir að hugsa þessa
hugsun liggur allt samhengi hlut-
anna ljós fyrir, og ef þeir eiga
erfitt með að trúa því að þetta
hafi verið hugmyndin bak við
áætlanirnar um Þjóðarbókhlöð-
una, þurfa þeir ekki annað en
fara vestur á Mela og skoða húsið
sem þar er að rísa. Minnir það
nokkurn á bókasafn? Allt bygg-
ingarlagið, þykkir múrarnir,
skotraufarnar sem í þeim eru og
síkið í kring sýna glögglega að
þessu húsi hefur aldrei verið ætl-
að að vera lestrarmiðstöð, heldur
er það rammbyggt virki, - Fort
Knox okkar ísa kalda lands.
Hagnýt
sjónarmið
En þótt þessi hugmynd hafi
verið ótrúlega snjöll var hún samt
ekki endanleg lausn efnahags-
HUGVEKJA
E.M.J.
vandans, því þegar búið væri að
tryggja gjaldmiðilinn svona kirfi-
lega, hvernig áttu þá valdhafarnir
að geta rokkað með gengið þegar
það var nauðsynlegt til að bjarga
atvinnuvegunum sem römbuðu á
barmi gjaldþrots? Önnur hug-
mynd kom því fram, og hún var
sú að tengja íslensku krónuna við
„Evrópuskildinginn" og fá þar
einhvern bakhjarl, því alltaf væri
hægt að losa þau tengsl eftir hent-
ugleikum. Eftir þetta var engin
ástæða til þess lengur að hamast
við að koma Þjóðarbókhlöðunni
upp í skyndingu, og alveg eins
hægt þess vegna að bíða til ársins
2074 eða þá ársins 2174, eins og
hagkvæmt var fyrir hlutverk
byggingarinnar sem minnis-
varða. Með því móti fæst líka
frestur til að hugleiða tilgang
hennar upp á nýtt: í stað þess að
vera þjóðarbókhlaða (sem er
ekki lengur þörf) gæti hún fengið
eitthvert almennt og hagnýtt
hlutverk sem væri í betri takt við
þjóðlíf nútímans, t.d. orðið
„bókhaldshöll“.
Allt öðru máli gegnir um hand-
boltahöllina: öll rök hníga að því
að bygging hennar megi alls ekki
tefjast, heldur verði hún að rísa
mót himni sem allra fyrst.
Reyndar virðist það eitthvað
þvælast fyrir baráttumönnum
hallarinnar að skilgreina þessi
rök og setja þau fram með þægi-
legri marksækni. Þeir benda að
vísu á, að það sé alveg tilvalið að
nota þetta mikla íþróttamusteri
einnig til tónleikahalds, og forða
þannig þjóðinni frá þeirri fárán-
legu óráðsíu að fara að klambra
upp einhverri tónleikahöll. En
þótt hver maður sjái hvílík lyfti-
stöng það hlýtur að verða fyrir
íslenskt tónlistarlíf, þegar hægt
verður að flytja hin undurblíðu
og viðkvæmu sönglög Sjúberts á
miðjum leikvanginum í fþróttsal
sem tekur nokkra tugi þúsunda í
sæti, fyrir utan alian sparnaðinn
sem því fylgir, eru þessi rök dá-
lítið einhæf og hræra varla upp í
sálarlífi margra annarra en aðdá-
enda Sjúberts.
Paöreimur
stjórnmálanna
Þess vegna ætla ég auðjúk-
legast að benda á önnur not sem
hægt væri að hafa af handbolta-
höllinni: reyndar eru þau aðeins
ný vídd í upphaflegu hlutverki
hallarinnar en hún er yfirþyrm-
andi djúp og yrði þjóðinni til um-
talsverðs sparnaðar. Má segja að
hugmyndin um slík not liggi
beinlínis í loftinu, þótt enginn
hafi orðið til þess fyrri að setja
þau fram.
Grúskarar í formum fræðum,
ef einhverjir eru ennþá eftir,
muna kannski eftir því að í Býs-
ans var allt stjórnmálalíf afnum-
ið, en í staðinn fyrir það voru
haldnir miklir kappleikir á
leikvelli Konstantínópelborgar,
„Paðreiminum“ eins og norrænir
menn kölluðu hann. Voru hin
ýmsu lið nánast eins og
stjórnmálaflokkar, en þrátt fyrir
þessa myndbreytingu stjórnmál-
anna bar ekkert á því að ríkið
stæði völtum fótum, a.m.k. ekki
fyrstu aldirnar, áður en óveðurs-
skýin tóku að hrannast upp í
austri; það stóð jafnvel þúsund
árum lengur en vestrómverska
ríkið.
Þess vegna er uppástunga mín
sú, að í staðinn fyrir að leggja
fram lagafrumvörp og slíkt á Al-
þingi, ræða þau á þeim vettvangi
og greiða síðan atkvæði, verði
einfaldlega keppt um þau í hand-
boltahöllinni, sem yrði þannig
okkar Paðreimur: ákveðið verði
fyrirfram að vinni tilgreint lið
skuli frumvarpið ná fram að
ganga en að öðrum kosti skuli
það teljast fallið. Með þessu móti
mætti spara allan kostnað við Al-
þingi og þingmannahald yfirleitt,
án þess að stjórn landsins þyrfti
að versna nokkuð til muna við
það, en auk þess myndi eitt vinn-
ast: það myndi koma mikil
spenna í landsstjórnina á skerinu,
sem væri líkleg til að vekja nýjan
áhuga almennings og gera hann
að virkum áhorfanda, eins og
hann er gagnvart íþróttum. Því
ímyndum okkur t.d. að nú verði
lagt fram frumvarp á Alþingi um
að taka góðan skerf af gróðanum
af happdrætti Háskóla íslands,
og verja honum til að setja gír-
skiptingu á skopprakringluna efst
á hitaveitutönkunum, á þeim for-
sendum t.d. að með því móti yrði
hún einkar hentug fyrir kennslu í
stjórnmálafræðum: það er lítill
vafi á því hver niðurstaðan yrði,
frumvarpið yrði samþykkt þegar í
stað. En ef í staðinn yrði látin fara
fram keppni um frumvarpið í
handboltahöllinni, horfði málið
allt öðru vísi við: það væri raun-
veruleg og hreinlega rafmögnuð
spenna í lofti og úrslitin kannski
óviss fram á síðustu mínútu.
Þess vegna er brýnt að koma
handboltahöllinni upp hið bráð-
asta og ekki horfa í skildinginn.
Það væri sorglegt til þess að vita
ef þingmenn létu sína eigin korp-
oratísku stéttarhagsmuni sitja í
fyrirrúmi fyrir þjóðarhag og
hættu við bygginguna. e.m.j.
Föstudagur 26. janúar 1990 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 21