Þjóðviljinn - 16.02.1990, Blaðsíða 11

Hjalti Kristgeirsson: Þjóðernisstefna hlýtur að vera eðlilegur hluti af hugmyndagrundvelli vinstri-manna
meðal smáþjóða, en hvort ágreiningur um þetta eigi eftir að verða lífgjafi stjórnmálaflokks á íslandi skal
ósagt látið... Ljósm. Kristinn
verandi háskólakennari í hag-
fræði, menntaður í Harvard í
Bandaríkjunum, og myndi þykja
gjaldgengur á mið-vinstri væng
stjórnmála hvar sem er í heimin-
um. Hann er markaðshyggju-
maður með innslag af Friedman-
isma, en vill hins vegar keppa að
uppbyggingu velferðarkerfis.
Eg geri hins vegar ekki ráð fyrir
því að Ungverski jafnaðar-
mannaflokkurinn komi sterkur
út úr þeim kosningum sem fyrir-
hugaðar eru í sumar. Flokkurinn
hefur borið ábyrgð á ríkisstjóm
sem þurft hefur að gera mjög
óvinsælar ráðstafanir á síðasta
ári, er snerta kjör almennings,
þar sem ýmsar lífsnauðsynjar’
hafa hækkað umtalsvert í verði
undanfarið. Menn munu heldur
ekki þakka flokknum eða forystu
hans þessar stórkostlegu
breytingar, sem flokksforystan
hefur í raun beitt sér fyrir í að-
dáunarverðu samspili við stjórn-
arandstöðuöflin á meðan þau
voru að skipuleggja sig.
Þess eru reyndar mörg dæmi úr
sögunni að forbyltingarmenn
hljóta litlar þakkir fyrir verk sín
og mega oft þakka fyrir að sleppa
lifandi úr hildarleiknum. Mér
finnst því ekki líklegt að núver-
andi valdamenn eigi eftir að
verða áhrifamenn í ungverskum
stjórnmálum næstu árin.
Staöa verkalýðs-
hreyfingarinnar
Hver verður staða verkalýðs-
hreyfingarinnar við þessar að-
stœður?
Verkalýðshreyfingin í Ung-
verjalandi hefur ekki hlotið neina
eldskírn eins og í Póllandi. Hún
er vanmáttug og á enga hefð fyrir
raunverulegri samheldni og bar-
áttu. Verkalýðshreyfingin þyrfti
því á vernd ríkisvaldsins að halda
til að stíga sín fyrstu sjálfstæðu
spor. Þess er hins vegar ekki að
vænta að hún njóti skjóls ef mið-
og hægriflokkar komast til valda,
einn eða fleiri. Þá mun reyna á
það hvort takast muni að byggja
upp lífvænlega verkalýðshreyf-
ingu í landinu. Þar þarf að koma
til uppbyggingarstarf sem hefur
verið vanrækt áratugum saman.
Mun verkalýðshreyfingin í
þessum efnum gjalda fyrir fortíð-
ina?
Vinstrimenn í Ungverjalandi
og í öðrum iöndum A-Évrópu
munu ekki geta skírskotað til
reynslu síðustu 40 ára sér til fram-
dráttar. Þeir eru í vissum skiln-
ingi að byrja frá grunni. Þeim
verður núið um nasir að bera
ábyrgð á því sem gert var í nafni
sósíalismans af mönnum sem
voru með sósíalismann á vörun-
um en afneituðu anda hans og
krafti í reynd.
Þótt gamla valdaliðið hafi nú
rottað sig saman í nafni sósíalism-
ans undir gamla flokksfánanum
og ætli þannig að bjóða sig fram í
Ungverjalandi, þá mun alþýða
manna upplifa þann flokk sem
eins konar atvinnurekendaflokk
og ríkisflokk, eins og hann var í
raun og veru. Þeir segjast að vísu
hafa tekið hamskiptum og að
eignarrétturinn sé ekki lengur í
þeirra forsjá eftir valdaafsalið, en
almenningur mun engu að síður
upplifa þá sem slíka.
Marx jafndauður
og Lenín?
Er þetta kannski hliðstœtt þeim
vanda sem margir vinstri-flokkar
á Vesturlöndum standa nú
frammi fyrir?
Nei, það tel ég ekki vera.
Valdaafsal þessa einræðis, sem
játaði sósíalisma með vörunum
en byggði á hervaldi og lögreglur-
íki í reynd hlýtur að vera mikill
ávinningur fyrir vinstri-öflin á
Vesturlöndum. Spurningin sem
vinstrimenn á Vesturlöndum
standa frammi fyrir snýst kannski
meðal annars um það, hvort
Marx sé jafn dauður og Lenín.
Því þróunin undanfarið hefur
endanlega sýnt fram á skipbrot
lenínismans með þeim hætti að
þar verður ekki betur gert. Og
þær varajátningar sem Sovétl-
eiðtogarnir gera ennþá til Leníns
eru fáránlegar í ljósi síðustu at-
burða þar í landi, þar sem flokk-
urinn virðist nú ætla að afsala sér
valdaeinokun.
En þótt hugmyndir Leníns um
valdaeinokun hinnar útvöldu
sveitar séu þannig dauðar, þá er
ekki þar með sagt að sama gildi
um Marx gamla. Menn munu að
vísu trúlega ekki leitast við að
hengja sínar stjórnmálaskoðanir
utan á hann eins og áður, enda
ekki hægt með einföldum hætti
að draga ályktanir af Marx um
hvað beri að gera við þær aðstæð-
ur sem nú ríkja. En greiningarað-
ferðir hans munu að mínum dómi
halda áfram að heilla menn og ég
tel að það verði ungu fólki áfram
hollt að takast á við Marx, einnig
sem andstæðing. Á sama hátt og
19. öldin mun halda áfram að
vera andlegur brunnur að ausa af
í menningarlegu tilliti, þá mun
Marx áfram vera stórt nafn í þeim
brunni að sækja til.
Marx og
Macchiavelli
Hvað áttu við með að takast á
við Marx sem andstœðing?
Það sem ég á við verður kann-
ski best lýst með því að vísa í þann
mæta mann, Václav Havel, sem
senn kemur hingað í heimsókn.
Hann samdi ritgerð fyrir um það
bil 6 árum sem ber heitið
„Stjórnmál og samviska". Svo
vill til að ég átti hlut að því að
snúa þessari ritsmíð á íslensku,
og reyndi að fá hana birta. Þá
kom í ljós að hvorki reyndist
áhugi meðal útgefenda á vinstri-
né hægri vængnum. Á báðum
stöðum vildu menn stytta hand-
ritið í útgáfu, þótt ekki væru það
sömu atriðin sem útgefendum
þótti ofaukið.
Það sem hægri-mönnunum
þótti að mætti missa sín í þessari
ritsmíð voru hugleiðingar um
uppsprettu alræðisvaldsins, þar
sem Havel var í raun og veru að
takast á við gamla Marx um hinn
manngerða heim og um það
hvort hægt væri að koma stjórn-
arfari skynseminnar til vegs með
skipulagningu.
Áð vísu var Havel svo snjall að
rekja þessa orðræðu ekki síður til
Macchiavelli en Marx, en Macc-
hiavelli hafði sett fram kenning-
una um tæknifræði valdstjórnar-
innar. Þar hafði Havel höggvið
nærri borgaralegri stjórnmála-
hefð.
Havel hafði einnig komið auga
á alvarlegan veikleika hjá Marx
og kannski ekki síður hjá ýmsum
þeim, sem kenna sig við marx-
isma. Hann er sá að þeir hafa
ekki áttað sig á því, hvað þeir
standa Macchiavelli nærri. En
það sem Havel var að benda á í
þessu sambandi var, að alræðis-
aðferðir í þjóðfélagsmálum, jafnt
í stjórnmálum, tækni og fram-
leiðslu, ælu af sér andstæðu allrar
skynsemi og allra mannlegra
hagsmuna. í því sambandi benti
hann meðal annars á vistfræðileg
vandamál samtímans. Ég tel að
slík umræða væri þörf hér á landi
ef hún gæti farið fram á forsend-
um heiðarleika og sanngirni, en
ekki í formi þess skítkasts og
þeirra ranginda, sem eru svo al-
geng í okkar pólitísku umræðu.
Havel og
friðarhreyfingin
En hvað var það sem vinstri-
menn sáu athugavert við hug-
myndir Havels?
Það voru líklega ekki síst and-
mæli hans gegn svokölluðum
friðarhreyfingum á Vestur-
löndum, sem honum fannst helst
til bláeygar gagnvart heimsvalda-
stefnu Sovétríkjanna. Havel taldi
að vígbúnaður af hálfu Vestur-
veldanna væri eðlilegt andsvar
við herveldi Sovétríkjanna, þótt
hann vonaðist að sjálfsögðu til að
ekki þyrfti að koma til striðs-
átaka.
Með þessu er ég að segja, að
við eigum ekki að láta hægri-
menn komast upp með það að
hafna skynsamlegri orðræðu um
rök í þjóðfélagsumræðu og kenn-
ingasmíð, þar sem hugsanir Marx
eru meðal annars á dagskrá, en
við þurfum jafnframt að vara
okkur á því að vera of ginnkeypt
fyrir boðun einfaldra lausna eins
og allsherjar afvopnun verður að
teljast, þegar menn standa and-
spænis alræðisvaldi sem fyrst og
fremst byggir á vopnaðri kúgun
eins og verið hefur af hálfu Sovét-
ríkjanna í Austur-Evrópu. Vald-
hafar Sovétríkjanna hafa verið
svarnir óvinir, en ekki banda-
menn vinstrihreyfingarinnar á
Vesturlöndum.
Sovésk áhrif
á íslandi
Hvernig metur þú áhrif hins
sovéska alrceðisvalds á þróun ís-
lenskrar vinstri-hreyfingar á þess-
ari öld?
í fyrsta lagi þá tel ég að höfuð-
ábyrgðin á uppgangi nasismans
og valdatöku Hitlers í Þýskalandi
hvfli á herðum Stalíns. Sú kenn-
ing hans að lýðræðislega sinnaðir
jafnaðarmenn væru „höfuðstoð
auðvaldsins“ eða „höfuðstoð
auðvaldsins innan verkalýðs-
hreyfingarinnar" varð öðru frem-
ur til þess að sundra þýskri verka-
lýðshreyfingu og ryðja brautina
Föstudagur 16. febrúar 1990
fyrir Hitler. Sameinuð var
vinstri-hreyfingin í Þýskalandi
það afl, sem gat stöðvað Hitler.
í öðru lagi er rétt að hafa í huga
að Kommúnistaflokkur íslands
hefði aldrei verið stofnaður, ef
ekki hefðu verið Sovétríkin.
Stofnun KFÍ var sögulegt slys,
sem menn hafa verið að reyna að
bæta fyrir síðan, fyrst 1938 með
stofnun Sósíalistaflokksins og oft
síðar. Ég vil taka það fram, svo
að það fari ekki á milli mála, að
ég tel forvígismenn kommún-
istaflokka á Vesturlöndum utan
Þýskalands ekki bera sömu
áþyrgð og Stalín gagnvart upp-
gangi nasismans. Ferill Alþýðu-
flokksins íslenska hefði augljós-
lega ekki orðið sá sem hann varð
ef KFÍ hefði ekki komið til sög-
unnar. Hann hefði orðið annar
og blandaðri flokkur, og þar
hefðu tveir armar tekist á um for-
ystuna innan sömu vébanda. Það
er hins vegar tilgangslaust fyrir
mig að spá um það hvort breyttar
aðstæður hafi skapað nýjar for-
sendur fyrir stjórnmálasamtök ís-
lenskra vinstri-manna nú.
Þjóðernisstefna
á 20. öldinni
Margir sjá fyrir sér að þótt Al-
þýðuflokkur og Alþýðubanda-
lagið muni ekki þurfa að deila um
grundvallaratriði eins og afstöð-
una til NATO og hersins í náinni
framtíð, þá muni afstaðan til Evr-
ópubandalagsins og hins evr-
ópska efnahagssvœðis eiga eftir
að skilja flokkana í sundur áfram.
Að Alþýðubandalagið líti sam-
starf Evrópuþjóða á þessum vett-
vangi öðrum augum i grundvall-
aratriðum en Alþýðuflokkurinn,
einkum með tilliti til varðveislu
menningarlegs sjálfstœðis þjóðar-
innar. Hvaða áhrifmun þróunin í
Evrópu hafa á samstarf þessara
flokka í framtíðinni?
Það er eitt sem mér finnst at-
hyglisvert við okkar tíma, 20.
öldina, sem hefur verið tímabil
ríkjabandalaga og fjölþjóðasam-
vinnu framar öðru. Það kann að
hljóma þverstæðukennt, en engu
að síður hefur þjóðernisstefna
aldrei verið áhrifameira afl en
einmitt á þessum tímum. Þar á ég
ekki við þjóðernisstefnu í afbak-
aðri mynd eins og hún var hjá
Þjóðverjum og ítölum og leiddi
til heimsstyrjaldar, heldur þá
þjóðernishyggju sem hvorki
varðar peninga né völd heldur
gildi sem hljóta að vera hverjum
manni nátengd og varða menn-
ingu hans og sjálfsvitund. Við
sjáum þetta meðal smáþjóða,
sem átt hafa undir högg að sækja,
en rísa í vaxandi mæli upp gegn
fyrri kúgun. Nútímatækni í fjöl-
miðlun og samskiptum er að vísu
fjölþjóðleg eða alþjóðleg í eðli
sínu, en jafnframt hefur hún gert
smáþjóðum sem vilja varðveita
tungu sína og-naenningu auðveld-
ara fyrir en nokkru sinni fyrr. Ég
tel að viss þjóðernisstefna hljóti
alltaf að eiga hljómgrunn og vera
eðlilegur hluti af hugmynda-
grundvelli vinstri-manna meðal
smáþjóða. Hvort ágreiningur um
þetta eigi eftir að verða lífgjafi
stjórnmálaflokks skal ósagt látið.
Smáþjóð án nokkurs skammts af
þjóðernishyggju er skrýtið fyrir-
bæri og yrði varla langlíf. Hins
vegar eru það gömul sannindi að
þjóð og ríkisheild þarf ekki að
vera það sama. Það var alls ekki
einboðið að sjálfstæðisbarátta ís-
lendinga gagnvart Dönum end-
aði í algjörum slitum við þá vel-
gerðarþjóð okkar og stofnun lýð-
veldis hér á eyjunni hvítu. Satt
best að segja held ég það skref
hafi verið stigið í hálfgerðu ráð-
leysi sem Sósíalistaflokkurinn
ber höfuðábyrgð á, því að hann
tryggði þjóðareiningu flokks-
leiðtoganna. Ferill Islendinga í
utanríkismálum eftir styrjöldina
ber þess ekki merki að við kunn-
um fótum okkar forráð í þeirri
grein. Og ætli við hefðurn ekki
haft gott af því að eiga áfram í
dálítilli þjóðernistogstreitu við þá
ljúflyndu menningarþjóð, Dani?
-«lg
NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 11