Þjóðviljinn - 23.02.1990, Qupperneq 15

Stofnun KFÍ
söguleg nauðsyn
Telur þú þá að segja megi með
sama rétti, að stofnun Kommún-
istaflokks Islands hafi verið sögu-
leg nauðsyn?
- Stofnun KFÍ var náttúrlega
ekki hvortveggja í senn söguleg
nauðsyn og söguleg mistök. það
gengur ekki upp. Hins vegar má
ef til vill hugsa sér að ef íslensk
verkalýðshreyfing og flokkar
hennar hefðu vaxið og dafnað hér
á landi án nokkurra tengsla við
umheiminn hefði hún litið öðru
vísi út. Slíkar vangaveltur eru þó í
besta falli skemmtileg hugarleik-
fimi.
Verkalýðshreyfingin byggir
arfleifð sína á alþjóðahyggju og
samvinnu án tillits til landamæra
og því hljóta áhrif að utan óhjá-
kvæmilega að setja mark sitt á
þróun hennar. Jafnframt er ljóst
að það þurfti hvorki rússnesk
áhrif né dönsk til þess að fram-
kalla andstæður í hreyfingunni
andstæður á milli hægfara og rót-
tækra. Niðurstaða mín er því sú
að mér finnst ekkert eðlilegra en
að menn hafi skipst i flokka án
tillits til rússnesku byltingarinn-
ar. Og ef hægt er að tala um sögu-
lega nauðsyn í sambandi við
stofnun stjórnmálaflokka al-
mennt, t.d. Framsóknarflokks
eða Sjálfstæðisflokks, þá gildir
það sama um Kommúnistaflokk-
inn. Hann var sama sögulega
nauðsynin.
Ég held hins vegar að við get-
um lært ýmislegt af hinum hat-
römmu átökum t.d. á fjórða ára-
tugnum. Eftir stofnun KFÍ 1930
hófu kratar krossferð til þess að
útiloka kommúnista frá áhrifum í
verkalýðsfélögum. Þeir klufu
hiklaust heilu verkalýðsfélögin
og stofnuðu ný, þar sem komm-
únistar höfðu haft undirtökin.
Þessi átök jukust dag frá degi all-
an þann áratug sem einkenndist
af djúpri kreppu, atvinnuleysi og
örbirgð verkafólks. Öll verka-
lýðsbaráttan markaðist af þess-
um átökum einmitt á þeim árum
sem meiri þörf var fyrir pólitíska
og faglega samstöðu verkafólks
en nokkru sinni fyrr. Þessar að-
stæður gerðu kröfuna um sam-
fylkingu líka þyngri og hún var
borin fram af meiri þunga en hún
er í dag. Það var grasrótin sem
krafðist samfylkingar af knýjandi
nauðsyn. Nú vantar afl verka-
lýðshreyfingarinnar á bak við
kröfuna um pólitíska samfylk-
ingu.
Samfylking eða
sameining
Þessi krafa leiddi síðan til stofn-
unar Sósíalistaflokksins?
- Já það var á fundi í Dagsbrún
eftir alþingiskosningarnar 1937
sem Héðinn Valdimarsson
breytti kröfunni um samfylkingu
í kröfu um sameiningu. Hug-
mynd Héðins var að kommúnist-
ar, sem voru sigurvegarar kosn-
inganna, myndu annaðhvort
sameinast krötum í einum stórum
jafnaðarmannaflokki eða standa
eftir afhjúpaðir sem svikarar við
verkafólk. Við það myndi fylgið
hrynja af kommúnistum og Al-
þýðuflokkurinn standa eftir sem
stór og mikill jafnaðarmanna-
flokkur. Þetta fór hins vegar á allt
annan veg en Héðinn ætlaði þeg-
ar hann bar upp ályktunina frægu
á Dagsbrúnarfundinum sumarið
1937.
Um haustið fóru viðræðu-
nefndir beggja flokka að ræða
málið undir því yfirskini að leysa
sameiningaróskina sem var til
staðar í röðum beggja flokka og í
flestum verkalýðsfélögum lands-
ins. Af heimildum má hins vegar
sjá að forysta krata var fyrirfram
ákveðin í að láta þessar viðræður
fara út um þúfur. Finnbogi Rútur
Valdimarsson sem var í viðræðu-
nefnd krata staðfesti það í samtali
við mig eitt sinn að þetta hafi ver-
ið sviðsett „skuespil". Viðræð-
urnar sprungu hinsvegar á deilum
um lýðræðið og skilgreiningu
þess. Báðir þóttust líta á sig sem
Föstudagur 23. febrúar 1990 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 15
merkisbera lýðræðisins. Hins
vegar vildu kratar að kommúnist-
ar settu jafnaðarmerki á milli
þingræðis og lýðræðis. Það vildu
þeir ekki. Kommúnistar bentu á
að þótt þingræði gæti verið
ákveðið form lýðræðis þyrfti svo
ekki að vera. Þeir vísuðu til
stjórnarskrárinnar sem gerði ráð
fyrir miklum formlegum völdum
konungsins sem gat í krafti þing-
ræðisins gengið þvert á þjóðar-
vilja. Þeir vildu að réttur þjóð-
armeirihlutans yrði virtur þó svo
að hann bryti í bága við lög og
þingræði. Við svo búið sat og við-
ræðunefndirnar hættu störfum en
báðir flokkarnir slógu sér á brjóst
og þökkuðu sér hvor um sig mik-
inn og fölskvalausan vilja til sam-
einingar en kenndu andstæðing-
num um hvernig fór.
Samfylking til
borgarstjórnar-
kosninga
Þótt upp úr hefði slitnað á milli
viðræðunefndanna gafst Héðinn
Valdimarsson ekki upp, og þar
sem hans menn höfðu undirtökin
í Fulltrúaráði Verkalýðsfélag-
anna í Reykjavík sem átti sam-
kvæmt lögum Alþýðusambands-
ins að ákveða framboð Alþýðu-
flokksins til borgarstjórnarkosn-
inga, þá ákváðu þeir að bjóða
fram sameiginlegan lista með
kommúnistum. Þetta var í des-
ember 1937. Þessi ákvörðun
hefði hæglega getað þýtt klofning
Alþýðuflokksins, en til þess að
koma í veg fyrir hann var ákveðið
að efstu frambjóðendur listans
yrðu þau Stefán Jóhann Stefáns-
son ritari Alþýðusambandsins,
Jón Axel Pétursson og Soffía Ing-
varsdóttir, öll svarnir andstæð-
ingar kommúnista. Þessu fram-
boðsstarfi lyktaði hins vegar með
því að Stefán Jóhann lýsti því yfir
tveimur dögum fyrir kjördag að
þau þremenningarnir teldu sig
óbundin af þeim málefnasamn-
ingi sem gerður hafði verið með
krötum og kommúnistum innan
Fulltrúaráðsins. Þessi samfylk-
ingarlisti tapaði svo í kosningun-
um miðað við það fylgi sem
flokkarnir tveir höfðu haft áður
samanlagt.
Brottvikning
Héðins
Héðni var síðan vikið úr
flokknum fyrir klofningsstarf-
semi skömmu eftir kosningar.
Sama gerðist með félaga hans og
jafnaðarmannafélag Reykjavík-
ur, sem fylgdi Héðni að málum.
Hægri armurinn fór að eins og í
þeim verkalýðsfélögum sem voru
klofin. Stofnað var nýtt Alþýð-
uflokksfélag sem fékk inni í Al-
þýðusambandinu í stað þess burt-
rekna. Haustið 1938 leiddi þetta
svo til þess að nær óskiptur vinstri
armur Alþýðuflokksins gekk
með Héðni og Sigfúsi Sigurhjart-
arsyni til liðs við kommúnista og
stofnuðu Sameiningarflokk al-
þýðu Sósíalistaflokkinn. Flokk-
urinn stóð utan við Komintern.
Dvöl Héðins varð þó skammvinn
því hann gekk úr Sósíalista-
flokknum í árslok 1939 í kjölfar
deilna um vetrarstríð Rússa gegn
Finnum, en það er önnur saga.
Hvaða ágreiningsefni voru það
sem í raun og veru komu í veg
fyrir fulla sameiningu flokkanna
á þessum tíma að þtnu mati, úrþví
að þetta var allt saman ,jkuespil“
afhálfu forystu Alþýðuflokksins?
- Hér koma áhrif norrænna
sósíaldemókrata aftur við sögu.
Stefán Jóhann Stefánsson og Jón
Axel Pétursson höfðu farið fram
á það við sænska Alþýðusam-
bandið í ágúst 1937, að sænska
Alþýðusambandið veitti ASÍ100
þúsund sænskar kr. í lán vegna
prentvélarkaupa og endurnýjun-
ar á Alþýðublaðinu. Þeir fengu
vilyrði fyrir þessu mikla láni og
fóru við svo búið heim. Þegar
sameiningarviðræðurnar voru í
fullum gangi fékk Stefán Jóhann
bréf frá ritara sænska Alþýðus-
ambandsins þar sem hann segist
hafa haft spurnir af sameiningar-
viðræðunum og m.a. að hinn nýi
Þorleifur Friðriksson: samfylkingarkrafan þá var borin upp af verkalýðshreyfingunni. Nú er hún borin upp af
menntamönnum og þröngum hópi hugsjónafólks. Ljósm. Kristinn
flokkur hyggist standa fyrir utan
Alþjóðasamband sósíaldemókr-
ata. Þetta óttast Svíar greinilega
mjög og í þessum merkilegu
bréfaskiftum ritaranna kemur
fram að ef Alþýðuflokkurinn
standi við tilboð sitt til kommún-
ista um að hinn nýi flokkur standi
utan Alþjóðasambands sósíald-
emókrata þá muni hann jafn-
framt verða útilokaður frá sam-
starfi í Norrænu samvinnunefn-
dinni sem Alþýðuflokkurinn
hafði starfað í síðan 1932. Jafn-
framt myndu norrænir kratar
klippa á önnur tengsl við íslenska
sósíaldemókrata og vonin um
sænska lánið færi þá út í veður og
vind.
Stefán Jóhann sagði Anders
Nilsson á hinn bóginn að fylgis-
menn þessara hugmynda innan
flokksins hafi með þessu viljað
afhjúpa kommúnistana og sanna
að enginn grundvöllur til samein-
ingar væri til staðar og á þann hátt
eyða hneigð nokkurra flokksfé-
laga til samfylkingar.
Nú kann einhver að spyrja, var
sænska lánið krötum slík nauðsyn
að vonin um það hafi verið afger-
andi? Það þarf að sjálfsögðu ekki
að vera og vafalaust höfðu menn
sínar skoðanir án tillits til lánslof-
orða og skoðana sænskra krata.
Hins vegar er rétt að hafa í huga
að Alþýðusambandið var orðið
stór og mikil stofnun á þessum
tíma og fyrir dyrum stóð upp-
stokkun á uppbyggingu þess. Það
var aðeins tímaspursmál hvenær
tvíeindin Alþýðusamband og Al-
þýðuflokkur yrði leyst upp í sjálf-
stæðan flokk og flokkslega óháð
landssamband verkalýðsfélag-
anna. Fyrir krata var það kapps-
mál að sú uppstokkun gæti gerst á
þann hátt að þær eignir sem fram
að þessu höfðu staðið fjárhags-
lega undir drjúgum hluta flokks-
starfsins yrðu áfram nýttar í þeim
tilgangi. Til þess þurfti fjármagn
og sænska lánið sem kom í góðar
þarfir. Það var raunar hækkað
eftir að sameiningarviðræðurnar
voru farnar út um þúfur, í 185
þúsund sænskar. Upphæðin
jafngilti um eitt hundrað árs-
íaunum Dagsbrúnarverkamanns
á dagvinnutaxta. Alþýðusam-
bandið tók lánið og bar skuldina,
en kratar héldu eignunum, eftir
að skipulagsleg uppstokkun var
gerð á ASI 1940.
Lærdómar
sögunnar
Hvaða lœrdóm vilt þú draga af
þessari sögu?
- Okkur er tamt að nota sög-
una til að leggja mat á samtím-
ann, og ekkert er athugavert við
það, ef það er gert af sanngirni.
Eðli málsins samkvæmt hljóta
sósíalistar að vera samfylkingars-
innaðir, en krafa um samfylkingu
er nokkuð annað en krafa um
sameiningu. Munurinn á þessu
tvennu var jafn greinilegur fyrir
fimmtíu árum og hann er nú.
Munurinn á stöðunni þá og nú er
þó fyrst og fremst sá að á þessum
árum var samfylkingarkrafan
borin upp af verkalýðsfélögum
um alltland. Núerhún hinsvegar
borin upp af menntamönnum og
hugsjónafólki, - tiltölulega ein-
angruðum hópi sem tengist í fæst-
um tilfellum launþegahreyfing-
unni. Þetta sýnir náttúrlega einn-
ig hvað flokkarnir hafa fjarlægst
verkalýðshreyfinguna um leið og
hún hefur einangrast frá stjórn-
málaflokkum. Þar er sökin þó
fyrst og fremst hjá stjórnmála-
flokkunum.
Annar lærdómur sem ég vil
draga af þessari sögu er sá að
hvorki verkalýðshreyfingin né
flokkar sem telja sig tilheyra
henni, mega blindast í trú á að
hægt sé að endurgera ákveðin
samfélagsform hér á landi eftir
erlendri fyrirmynd.
Samskipti hægri og vinstri-
aflanna innan verkalýðshreyfing-
arinnar kenna okkur líka að trúin
á valdakóngana innan hreyfing-
arinnar og mátt þeirra er
hreyfingunni hættuleg. Þegar
einstaklingar hafa náð að hreiðra
um sig í valdamiðstöðvum
stjórnmálaflokks er sú hætta fyrir
hendi að þeir láti þá stöðu sína
ráða ferðinni frekar en þær hug-
sjónir sem flokkurinn var stofn-
aður um. Slíkt hefur gerst innan
fjölskrúðugs litrófs jafnaðar-
mannaflokka og slíkt gerist enn.
Hins vegar hljóta flokkar sem
byggja á fáum valdakóngum að
vera veikir og þeir geta hrunið
eins og flokkarnir fyrir austan. Sú
deila sem staðið hefur um sam-
fyikingu fyrir borgarstjórnar-
kosningarnar nú í sumar hefur
einkennst af valdapólitík smák-
ónga, en ekki af málefnavinnu.
Það hefur ekki verið hlustað á
rödd grasrótarinnar.
Áttu við að grasrótin hafi ekki
viljað sameiginlegt framboð nú?
- Þvert á móti. Að vísu er gras-
rótin ekki eins hávær og ákveðin
eins og fyrir fimmtíu árum, held-
ur hljóðlát og þreytt á pólitískum
loddaraskap undanfarinna ára.
Ég held að það hafi verið frjór
jarðvegur fyrir samfylkingu, en
frumkvæðið og umræðan náði
ekki út fyrir þröngan hóp hug-
sjónafólks. Sú barátta sem
oddvitar hreyfingarinnar hafa
staðið í innbyrðis og gagnvart
meirihlutanum hér í Reykjavík
hefur sáð tortryggni sem vex og
blómstrar í frjórri mold. Tor-
tryggnin og smákóngahneigðin
eru Akkilesarhæll íslenskrar vin-
strihreyfingar sem er allt of kóng-
ótt.
—ólg