Þjóðviljinn - 24.05.1991, Blaðsíða 12

Bústólpar á byggðasafnið?
Dökk framtíð Evrópubænda - Hin ævafoma starfsgrein á hverfanda hveli
Fjögurra ára samningavið-
ræðum um nýja og breytta
viðskiptahætti með landbún-
aðarvörur, svokölluðum
GATT-viðræðum (General
Agreement on Tariffs and
Trade), á milli fulltrúa Evrópu
og annarra heimshluta lauk (
desember án þess að nokkur
niðurstaða fengist.
Af hálfii Evrópuríkisins (ER)
var reynt að blása aftur lifi í við-
ræðumar nú í febrúar. Niður-
greiðslum innan ER skyldi eink-
um beint til lítilla býla og með því
móti átti að forða þeirri byggða-
röskun sem margir óttast. Stærri
og öflugri bú innan ER áttu hins
vegar að keppa á fijálsum heims-
markaði með landbúnaðarvörur,
eins og Ameríku og Afríkumenn
vilja.
Þegar til átti að taka, reyndust
aðildaríki ER ekki fær um að
koma sér saman um þessar hug-
myndir. Nánari útfærsla hleypti
öllu í bál og brand.
Innan ER voru verð færð nið-
ur á ýmsum landbúnaðarvörum,
og var það eins og að hella olíu á
eld. Bændur stóijuku framleiðsl-
una þegar i stað til að vega upp
tekjutapið.
Þetta þarf ekki að koma nein-
um á óvart sem þekkir til mark-
aðsmála ER. Þar eð bændum er
alltaf tryggður markaður fyrir
framleiðsluna, er eðlilegt að hún
sé aukin. Birgðaljöllin hlaðast
upp eða neyslan vex í besta falli
með lækkandi verði.
Þótt þessi viðbótarframleiðsla
sé óhagkvæm, bæði vegna hag-
kerfis og landnýtingar, veldur það
Evrópubændum ekki ýkja mikl-
um áhyggjum. Þeir hafa fram að
þessu ekki komið með neinar ný-
stárlegar hugmyndir um aðra
notkun lands síns.
í Brússel hafa menn hins veg-
ar vaxandi áhyggjur af stóraukn-
um kostnaði við að kaupa upp og
geyma alla þessa offramleiðslu.
Sá kostnaður er þegar farinn að
hafa ill áhrif á önnur aðkallandi
verkefni, sem beðið er eftir í
mörgum aðildarríkjanna.
Þetta gengur jafnvel svo langt
að hætta verður við áform um
langtímasamninga við bændur að
kaupa þá ffá framleiðslu, svipað
og gert hefúr verið á íslandi.
Eins og áður sagði, strönduðu
GATT viðræðumar fyrst og
ffemst á því að ER vill ekki hætta
niðurgreiðslum á útfluttri um-
ffamframleiðslu sinna manna og
möguleikinn á hagkvæmum
samningum við landbúnaðarhér-
uð Austur-Evrópu eða suðlæg
þróunarlönd, þar sem ffam-
leiðslukostnaður er snöggtum
lægri, verður æ fjarlægari.
Frá sjónarhóli umhverfis-
vemdar væri sú þróun mjög æski-
leg. Mikið af grænmeti og komi
er framleitt í Evrópu með mun
meiri áburðargjöf en landið hefúr
gott af. Jarðvegur er því víða orð-
inn illa farinn og hreinlega eitrað-
ur. Bændur þróunarlanda upp-
skera tvöfalt meira með litilli á-
burðargjöf. Menn verða einfald-
lega að horfast í augu við þá stað-
reynd að sólin vermir þama jörð-
ina lengur og betur. Lönd þriðja
heimsins em því mörg vel til ak-
uryrkju fallin.
Því hefur verið haldið fram að
1993 yrði kominn á fijáls mark-
aður um alla Evrópu. Ekki síður
með matvæli en annað. Ljóst er
af ofansögðu að stjómendur ER
þurfa heldur betur að bretta upp
ermamar, ætli þeir að ná þessu
takmarki sínu þá.
Fijáls viðskipti með landbún-
aðarvörur munu marka djúp spor í
aldagamalt kerfi. Sömu fjölskyld-
umar hafa víða lifað af landsins
gæðum mannsöldmm saman.
Mörg ættaróðölin munu því
standa eftir sem minnismerki um
foma frægð. Fulltrúar bænda hafa
ætíð átt sterka stjómmálalega
bakhjarla. Evrópuþingið riðlar
öllu þessu og hagsmunir einstakra
héraða verða að víkja fyrir hags-
munum heildarinnar í ER.
b
Ódýrar, innfluttar landbúnað-
arafurðir mundu snúa öllu á hvolf
í landbúnaðarstefnu Evrópuríkj-
anna. Þessi aðlögun væri til lengri
tima til hagsbóta fýrir allan al-
menning, sem þarf að kaupa þess-
ar vömr og jákvætt fyrir umhverf-
ið. Þótt sameiginleg landbúnaðar-
stefna væri einn af homsteinum
Rómarsáttmálans, sem ER byggir
á, er ljóst að hún stendur nú í vegi
hins mikla viðskiptafrelsis 1993.
Hin ævafoma starfsgrein virðist
því á hverfanda hveli um alla
Vestur-Evrópu. Hún er á leiðinni
á byggðasafhið. Sveitasamfélögin
em svipt auðlegðinni og þeirra
virðist bíða annað hlutverk í hinni
hálaunuðu framtið Evrópu.
Hver er sú framtíö?
Draga má einhvem lærdóm af
þróun þungaiðnaðarins. Þar hafa
margir þurft frá að hverfa á und-
anfomum áratugum. Þann vanda
var reynt að leysa með endur-
menntim og nýsköpun í atvinnu-
lífinu. Tölvuþjóðfélagið hefúr
verið að þróast síðustu 20 árin og
þótt nýjar vélar skjóti alltaf upp
kollinum reglulega, er ljóst að öll
hugbúnaðargerð er langt á eftir.
Það er reyndar ekki með öllu
rétt að kenna hugbúnaðargerð við
tölvur eingöngu. Samfélög á háu
menntunarstigi, eins og Evrópu-
samfélagið, em að búa æ betur að
fólki sem getur hugsað. I því er
fólgin mikil auðlegð.
Margir Evrópubænda búa af
því að þeir kunna ekkert annað.
Ur því má auðveldlega bæta með
breyttri og bættri menntastefnu.
Það er hins vegar ekki fljótséð
hvað þeir ættu helst að taka sér
fyrir hendur. Það sem helst hefúr
verið reynt er ekki ósvipað því
sem menn sjá fýrir sér héma uppi
á klakanum -ferðaþjónusta og
skógrækt.
Reynslan af þessu er ekkert
sérlega frábær, engin uppgrip, ef
svo má segja. Möguleikamir, sem
tölvutæknin býður, em kannski
mest spennandi.
Fjarvinnslustofur má starf-
rækja hvar á landi sem er. Og fýr-
ir þá sem geta og þurfa að hugsa,
jafúast áreiðanlega ekkert á við
aðstöðu í sveitasælunni, fjarri ys
og þys.
A þessum nótum er talað hjá
ER um þessar mundir og bústólp-
amir velta hver um annan þveran.
Hótel Jörð
Við, sem gistum á þessari
jörð erum stödd á tímabili al-
varlegs vaxtarskeiðs og
grundvallarbreytinga.Nú eru
5,5 milljarðar manna fyrir í
heiminum og með sama vexti
má gera ráð fyrir öðru eins
innan þess afmarkaða svæð-
is sem jörðin er. Samkvæmt
athugunum Sameinuðu þjóð-
anna gæti íbúafjöldinn stað-
ið í stað einhvers staðar á
bilinu milli 8 og 14 miljarða
einhverntíma á næstu öld.
Yfir 90 prósent af aukning-
unni mun verða í fátækustu lönd-
unum og 90 prósent af þeirri
aukningu mun verða i borgum
sem þegar eru yfirfullar.
Hagkerfin hafa margfaldast
og er nú “velta” veraldarinnar
orðin 14.000 miljarðar dollara.
Hún gæti fimmfaldast eða tífald-
ast á næstu 50 árum. Iðnaðarfram-
leiðslan er orðin yfir 50 sinnum
meiri en á síðustu öld og fjórir
fimmtu hlutar af þessum vexti
hefúr orðið síðan 1950. Svona töl-
ur endurspegla álagið á lífhvolfið,
sem er af völdum fjárfestinga
heimsins í byggingum, samgöng-
um, landbúnaði og iðnaði. Mikill
hluti hagvaxtar á rætur að rekja til
hráefna frá skógum, jarðvegi,
vötnum, hafi og fljótum.
Ný tækni stuðlar oft að hag-
vexti. Um leið og þessi tækni
gefur möguleika á að draga úr
hinni hættulega hröðu neyslu á
takmörkuðum auðlindum, hefur
hún líka mikla áhættu í for með
sér. Þar getur verið um að ræða
nýja tegund af mengun og breytta
lífshætti, sem aflur breyta þróun-
inni.
Í þróunarlöndunum, þar sem
þörfin fýrir vöxt er mest og mögu-
leikinn á að draga úr skaðlegum
áhrifum mengunar er minnst, vex
í augnablikinu hraðast iðnaður sá
sem ofnotar auðlindir umhverfis-
ins og veldur mestri mengun.
Þetta þróunarmynstur hefur hnýtt
efnahag veraldarinnar og vist-
fræðina saman á nýjan hátt. Áður
höfðum við áhyggjur af hagvext-
inum og áhrifum hans á umhverf-
ið.
Nú verðum við að horfa enn
lengra: vistfræðileg áhrif þess,
sem við höfum kallað framfarir,
eru í brennidepli. Rýmun jarð-
vegs, vatns, andrúmslofts og
gróðurþekju hefur áhrif á efna-
hagslega möguleika og markmið.
í seinni tíð höfum við líka
neyðst til að horfast í augu við
það hvemig þjóðimar í vaxandi
mæli verða háðar hver annarri
fjárhagslega. Efnahagur og vist-
fræði fléttast æ meira saman,
bæði nær og fjær, svæðisbundið,
milli landa og á heimsmæli-
kvarða, í samhangandi net orsaka
og afleiðinga.
Rýmun grundvallarauðlinda á
ákveðnu svæði getur haft áhrif
langt út yfir það. Þegar bændur til
fjalla höggva skóga getur það
valdið flóðum á svæðum sem
liggja lægra. Frárennsli frá iðnaði
getur mengað sjávarstrendur svo
mikið að það tekur atvinnuna frá
sjómönnum staðarins. Þannig
verða ófýrirséðar afleiðingar
meira og meira áberandi bæði
innanlands og landa á milli. Þeg-
ar landbúnaðarsvæði spillast og
þoma upp fara milljónir „um-
hverfisflóttamanna“ yfir landa-
mærin. Skógarhögg í Suður-Am-
eríku og Asíu hefúr í för með sér
neyðarástand vegna flóða á lág-
lendi meðffam ánum.
Súrt regn og geislavirkt úrfelli
hefur borist yfir landamæri Evr-
ópu. Þess konar áhrif verða nú um
allan heim, svo sem hækkun með-
alhita og rýmun ósonlagsins..
Hættuleg efni sem seld em á al-
þjóðlegum mörkuðum em notuð í
matvörur sem síðan em seldar til
margra landa. Umhverfisspjöll
næstu aldar geta valdið því að
mikill fjöldi fólks neyðist til að
flýja sínar heimabyggðir. Það
getur leitt til ennþá meiri vand-
ræða að reyna að hindra fólks-
flótta milli landa.
Á síðustu áratugum em um-
hverfisvandamál, sem ógna lífinu
orðin áberandi í þróunarlöndun-
um. Sveitimar þar verða fýrir
stöðugu álagi aukins fjölda bænda
og eignarlausra. Borgimar fyllast
af fólki, bílum og verksmiðjum.
Samtímis er ljóst í þróunar-
löndunum, að bilið milli fátæku
og ríku landanna breikkar
stöðugt. Nú hafa hin auðugu iðn-
aðarlönd töglin og halgdimar í á-
hrifamiklum alþjóðastofnunum.
Þessi sömu iðnaðarlönd hafa nú
þegar notað mikið af vistfræði-
legu fjármagni jarðarinnar. Þessi
ósanngjama skipting er alvarleg-
asta “umhverfis” vandamál heim-
sins. Það er lika mikilvægasta
“þróunar”vandamálið.
Orsakir kreppunar er Iíka að
finna í hinu alþjóðlega efnahags-
kerfi sem tekur meira frá fátækri
álfú heldur en það færir henni.
Skuldabyrðin, sem er svo mikil að
mörg lönd hafa ekki nægar tekjur
til að endurgreiða, neyðir lönd í
Affíku sem em háð hráefnaversl-
un til að ofnýta lélegan jarðveg.
Þetta hefur í för með sér að rækt-
anlegur jarðvegur breytist í eyði-
mörk.
Verslunarhömlur í ríkum
löndum - og mörgum þróunar-
löndum, - gera það að verkum að
íbúar Afríku geta ekki selt vömr
sínar á nægjanleg háu verði. Af-
leiðingamar verða því ennþá
meiri þrýstingur á náttúmauðlind-
imar til þess að fá meiri afurðir.
Aðstoð frá auðugum þjóðum hef-
ur ekki einungis verið ófullnægj-
andi: alltof oft er tekið meira tillit
til þeirra landa sem gefa hjálpina
en til þarfa þeirra sem taka við
henni.
aEinarValur
Ingimundarson
SÍÐA 12 — NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 24. maí 1991