Þjóðviljinn - 05.07.1991, Qupperneq 16

Margrét Lóa
Jónsdóttir
I draumi sérhvers
manns...
Hvað ætlaðir þú að verða
þegar þú yrðir stór? í mínu til-
felli var því auðsvarað. Ég var
ekki nema fimm eða sex ára er
ég hafði afráðið að gerast
slökkviliðsmaður. Mér til mik-
illar fúrðu sögðu leikfélagar
mínir, sem allir voru strákar, að
það væri ekki hægt. Stelpur geta
ekki gengið í slökkvilið, sögðu
þeir, og þú verður alltaf stelpa...
Þetta hafði öllum láðst að
segja mér. ALLTAF stelpa. Og
siðan kona? Auðvitað! Ég hafði
greinilega tekið spuminguna of
alvarlega, hafði haldið að maður
fengi líka að ráða því af hvaða
kyni maður yrði. Strákunum
fannst tilvalið að ég myndi ger-
ast búðarkona. Þeir sáu mig fyr-
ir sér í mjólkurbúðinni, þar sem
ég hámaði í mig „Haltu-kjafti-
brjóstsykurinn“ vinsæla. En
sökum stærðar hans reyndist
ómögulegt að koma upp nokkru
orði, með hann í munninum.
Síðan gæti ég endalaust fengið
mér græna frostpinna eða go-
spillur og allir ætluðu þeir að
koma til mín í búðina og fá sér
gotterí...
Um það leyti sem ég byrjaði
í Hamrahlíðarskólanum voru
flestir sem ég þekkti ljóðskáld.
Við skrifúðum Ijóð og smásögur
sem birtust í skólablaðinu. Núna
vilja sjálfsagt fæstir kannast við
þessi skrif. Það er mjög skiljan-
legt því ekki var það nú beysið
„tilfmningaflóðið“ sem við
héldum að væru stórbrotin ljóð.
Við vorum sveiflugjöm og
ábyrgðarlaus og það var óra-
langt í að við yrðum fullorðin.
Þetta er sá tími, í minningunni,
þegar alltaf var sólskin. Hljóm-
skálagarðurinn var besti áning-
arstaðurinn - sérstaklega ef við
áttum rauðvín á kút.
Þrátt fyrir þessar góðu
stundir finnst mér Iífið hafa far-
ið heldur batnandi með árunum.
Sjóndeildarhringurinn hefur far-
ið í nokkra kollhnísa og geð-
sveiflur gelgjuskeiðsins eru
mestmegnis að baki. Þráhyggj-
an, eftirvæntingin og vonbrigð-
in hafa orðið að lúta lægra haldi
fyrir hinu vanalega lífsmynstri;
líklega helst fyrir Hagkaups-
ferðum og gluggapósti. Nú er
víst langt i að örlög manns
minni á rússneska skáldsögu frá
þvi um aldamótin.
Steinn Steinarr hélt því fram
að til að semja áhrifamikil ljóð
þyrfti fólk að hafa lent í lífs-
háska. Þá em það örlög mikil-
menna að komast í hann krapp-
an. Þetta rómantíska viðhorf lif-
ir enn góðu lífl í goðsögninni
um hið vesæla skáld, ýmist fár-
sjúkt, sveltandi eða geðtruflað.
Samkvæmt goðsögninni em
fómimar sem færa þarf mjög
miklar. Sjálf hamingjan er lögð
að veði fyrir annars konar Iífs-
fyllingu. Einskonar andstreym-
is-sjónarmið. Viðkomandi telur
sig fá meira út úr lífinu sé það
vel kryddað með þjáningum.
Anna Karenina og Raskolnikof
Rússanna em þama ágætis fyrir-
myndir. Stundum gerist þetta al-
veg sjálfkrafa, fólk ratar í hverja
ógæfuna á fætur annarri, er ein-
faldlega ógæfúsamt. En einnig
er míígulegt að sækja í mótbyr í
von um að hann auki sköpunar-
gáfúna. Þó dugir varla að taka
upp sams konar lífemi og mikil-
mennin, einhvem neista verða
menn að hafa í sér. Sá neisti
kemur þó oft ekki í ljós fyrr en
seint og um síðir. Samt er auð-
vitað hægt að byija á öfúgum
enda, drekka og fara í hundana
og bíða eftir því að maður reki
tæmar í snilligáfúna á einhveij-
um af öldurhúsum bæjarins.
Við skiptum löngunum okk-
ar í forgangsröð. Væntanlega til
að öðlast hamingju. Ef listaverk
er hrífandi þá er oft eitthvað í
því fólgið sem hreyfir við til-
finningum djúpt I hugskoti okk-
ar. Þannig verður andagiftin
guðleg. Hún er manninum æðri
og gerir hann að pínulitlum guði
í hápunkti sköpunarferilsins.
Listafólk er samt áreiðan-
lega ekki mjög frábmgðið þeim
sem gefa sig alls ekki út fyrir að
stunda listsköpun. Fólk er að
sjálfsögðu ólíkt innbyrðis, sama
hvaða stétt það tilheyrir í þjóð-
félaginu. En hvemig er hægt að
viðhalda ríkulegri sköpunar-
gáfú? Er þetta fremur spuming
um vilja en mátt? Þegar fólk
hefúr eignast íjölskyldu hellist
hversdagslífið yfir það, og er þá
nokkur timi aflögu til að við-
halda rómantíkinni, láta sig
dreyma og vera skapandi?
„Systur Shakespears eru alls
staðar á meðal okkar en til þess
að þær fái notið sín verða þær að
hafa peninga og sérherbergi.“
Er haft eftir Virginiu Woolf.
Líklega þörfnumst við aðeins
tíma og næðis til að veita sköp-
unargáfu okkar útrás.
Afstaða fólks til hamingj-
unnar er mjög misjöfn. Það að
búa við fjárhagslegt öryggi og
lifa farsælu Qölskyldulífi veitir
einum hamingju á meðan öðrum
getur þótt slíkt lífemi hefta sig.
Eitt sinn rökræddi ég við
vinkonu mina, sem er ljóðskáld,
um það hvort hamingjan geti
heft sköpunargáfuna. Hún sagði
að við væmm í raun aldrei fylli-
lega hamingjusöm. En er það
ekki einmitt lóðið? Að hamingj-
an sé fólgin í hæfiiegu magni af
skini og skúmm.
I vikunni sem leið horfði ég
á þátt um mexíkanska málarann
Diego Rivera. Þar kom fram að
hann hafði aldrei kært sig um
hamingjuna, hann sagði að hún
væri aðeins fyrir einhveija aðra
en hann.
Um leið og slík afstaða er
tekin er Ijóst að viðkomandi
kærir sig ekki um hina hefð-
bundnu útskýringu á hamingj-
unni. Lífsviðhorf hvers og eins
hljóta alltaf að byggja á því
hvað viðkomandi telur að muni
veita sér mesta fullnægju í þessu
lífi. Rivera hefði líklega viljað
kalla sína lífshamingju eitthvað
allt annað. Ef til vill óhamingju.
Það hefði þá verið hans eigið
val - hans eigin leið til að fá
sem mest út úr lífinu. Og mér er
spum, hvað er það annað en
ákveðin tegund af hamingju?
Þegar okkur Iíður vel emm
við oft uppfull af framkvæmda-
gleði. Sorg getur að sama skapi
komið neistaflugi af stað í sál-
inni. Stundum mætast þessar
andstæðu tilfinningar í sköpun-
arferlinu og listamanni getur
tekist að gera hið flókna einfalt.
Þannig komst Steinn Steinarr að
orði í Tímanum og vatninu:
Og hvolfþak
hamingju minnar
er úr hvitu Ijósi
hinnarfjarlœgu sorgar
fljótsins.
Þetta er
yndislegur
hóll
Biti úr prjónastokk, e.t.v. úr eigu Önnu frá Stóruborg
Þrettán ára starfi við að grafa
upp fornminjar í Borgarhól á
Stóruborg er nú lokið. Rúm-
lega þrjátíu manns hafa unnið
að uppgreftrinum. Afrakstur-
inn verður til sýnis í Þjóð-
minjasafninu. Sýningin verður
opnuð klukkan 14.00, laugar-
daginn 6. júlí og verður opin
fram í nóvember.
Uppgreftrinum stjómaði Mjöll
Snæsdóttir.
Stóraborg er einna þekktust
vegna sögunnar af Önnu á Stóm-
borg sem var af tignum ættum og
varð skotin í alþýðustráknum
Hjalta. Mjöll var spurð að því
hvort þessi gamla, ffæga ástar-
saga hefði ráðið einhveiju um að
ákveðið var að grafa í þessar
gömlu rústir.
- Það var byijað á þessu
vegna þess að rústimar vom að
eyðileggjast af sjávargangi, sagði
Mjöll. Þetta er björgunarstarf.
Sú persóna í sögu Stómborg-
ar sem allir þekkja er hins vegar
þessi Anna á Stómborg. Það er
fyrst og ffemst vegna þess að Jón
Trausti, eða Guðmundur Magn-
ússon rithöfúndur, skrifaði skáld-
sögu sem hann kallaði eftir þess-
ari konu. Sú skáldsaga kom fyrst
út 1914 og hefúr oft verið endur-
prentuð og hana hafa fjölmargir
Islendingar lesið. Þess vegna
kannast mjög margir við þennan
bæ.
Jón Trausti tekur efhið í þessa
skáldsögu úr munnmælasögum
sem hafa gengið þama undir
Eyjafjöllum. Þær em til í Þjóð-
sögum Jóns Ámasonar og víðar.
Það er sagt svolítið mismunandi
frá þessari geysilegu rómantík
allri saman. Þau Anna og piltur-
inn fengu ekki að eigast af því að
hann var ekki af nógu góðum ætt-
um. Anna, sem var Vigfúsdóttir
og Hjalti Magnússon, sem hún
vildi eiga og giftist síðar, og faðir
hennar og bróðir sem samkvæmt
þjóðsögunni em eindregið á móti
ráðahagnum, þau hafa öll verið
til. Þau hafa verið uppi á sext-
ándu öldinni. Faðir Önnu deyr
einhvem tíma á biiinu 1520 til
1521. Það er ekki vitað nákvæm-
lega hvenær. Anna og bróðir
hennar em síðan bæði dáin fyrir
1570.
Hins vegar vita menn hvorki
um fæðingar- né dánarár Hjalta
Magnússonar. Það er reyndar
mjög lítið vitað um hann almennt
og það gæti bent til þess að ein-
hver fótur sé fyrir þjóðsögunni
um að fólk hans hafi átt lítið und-
ir sér.
- Frá hvaða tíma em munim-
ir sem grafnir hafa verið upp úr
Borgarhól?
— Nú er kannski rétt að taka
ffam að enn er búið á Stómborg
og bóndinn þar heitir Sigurður
Björgvinsson. En bærinn var
fluttur um 1840. Núna stendur
hann nokkur hundrað metra ffá
gamla bæjarstæðinu. Það sem við
höfúm verið að grafa nær þannig
ffam að 1800 má segja. Hins veg-
ar er erfiðara að vera viss um það
síðan hvenær elstu hlutimir em.
Það er ekki ósennilegt að byggð
hefjist þama á 12.-13. öld.
Þórður Tómasson, safnvörð-
ur í Skógum, sem hafði eiginlega
forgöngu um að farið var í þenn-
an uppgröft, sá fyrir allmörgum
árum að áin sem rennur meðffam
hólnum að vestan var að grafa sig
niður á aðra rúst. Það gætu verið
elstu húsin. Sú rúst hefúr síðan
eyðilagst. Ég sá hana aldrei.
Þórður hefúr bara sagt mér ffá
henni.
Fyrr á öldum hefúr verið
lengra ffá Borgarhól og ffam í
sjó. Það em til munnmælasögur
sem segja að það hafi verið
skeiðsprettur fram að sjó og það
mundu þá vera 200- 300 metrar.
Landið er að síga og breytast
þama.
- Hver stendur fyrir þessum
uppgreftri og fjármagnar hann?
- Það er Þjóðminjasafnið.
Þetta er aðallega Qármagnað með
framlagi Þjóðhátíðarsjóðs.
- Ofl heyrir maður sagt að
Þjóðminjasafúið standi fyrir litl-
um uppgreftri á forminjum og
jafnffamt að hann gangi hægt.
Hvað segir þú um það?
- Það er bæði tímaffekt og
dýrt að grafa mikið upp. Þessi til-
tekni uppgröftur teygðist yfir
þrettán sumur, en þetta em eitt-
hvað yfir tvö ár ef vinnuvikumar
em taldar. Það þarf hins vegar að
hafa peninga til að borga fólki
kaup því að þó að þeir sem fást
við fomleifauppgröft séu upp til
hópa hugsjónafólk þá gengur illa
að komast af án nokkurra launa.
— Hefúr ekki verið gaman að
vinna að þessu Mjöll?
Jú. Þetta vom mjög áhuga-
verðar rústir. Stundum hefúr
þessi uppgröftur orðið erfiður,
t.d. þegar rigningar hafa verið
miklar. Við höfúm líka orðið að
slást við sandfok. En þetta var
yndislegur hóll!
- Tjaldiði ekki yfir uppgröft-
inn þegar rigningar em miklar?
- Það gerðum við ekki. Það
er ekki gott viðfangs á stað þar
sem er svona hvasst. Það þyrfti
að festa niður svo mikil mann-
virki til þess að tjaldið fyki ekki
að það væri hætta á að skemma
einhverjar fomminjar.
- Er ekki veitt alltof litlu fé til
fomleifarannsókna?
- Það er margt sem liggur
undir skemmdum og vissulega
væri hægt að nota meiri peninga.
-kj
Mjöll Snæsdóttir með foma trégrímu Myndir: Kristinn