Dagblaðið Vísir - DV - 23.10.2002, Blaðsíða 14

14
Menning
Frábær bók fyrir forvitna
- Orðaheimur Jóns Hilmars Jónssonar opnar heillandi heim þeim sem vilja auðga mál sitt
með Orðaheimi er ekki að dusta ryk af
gömlum orðasamböndum, alls ekki, og
ég lít svo á að það sem kemur fram i
bókinni sé lifandi orðafar. Ég lagði til
hliðar ýmislegt sem ég taldi að væri
mönnum svo lítið tamt að það væri an-
kannaiegt að veifa því. Bókin styrkir
lífslikur orða og sambanda sem þar
eru því þau eru sett í samhengi við
hliðstæður sínar. Menn geta mátað
þau við það sem skyldast er. Það er
öðruvísi þegar orð og orðasambönd
standa stök eins og í venjulegum orða-
bókum. Ég held að svona lýsing geti átt
sinn þátt í að gera notendur virka
gagnvart möguleikum tungunnar."
- Kanntu öll orð sem eru notuð í ís-
lensku núna?
Jón Hilmar skellir upp úr. „Nei,
fjarri því. Mér eru heldur ekki töm öll
samböndin sem eru í bókinni."
- Hvers óskarðu þessari bók?
„Ég vildi gjaman sjá að menn hefðu
hana sem næst sér í dagsins önn. Nú
eru allir að skrifa - meira og minna -
byrja í skóla og hvar sem þeir vinna
eru heimtaðar af þeim skýrslur og þess
háttar. Og sem betur fer kunna menn
betur við að hafa það vandað sem þeir
senda frá sér. Þá er sjáifsagt að hafa
hjálpargögn við höndina. Því þó að okk-
ur finnist kannski að við eigum að
kunna þetta allt þá er það ekki þannig
og við eigum ekki að skammast okkar
fyrir að fletta upp orðum og orða-
samböndum."
Er orð á íslensku til...?
- Segðu mér þá að lokum: Er
orð á íslensku til um allt sem er
hugsað á jörðu?
„Nei, ætli vandinn sé ekki sá
að það vanti alltaf orð,“ segir
Jón Hilmar, „að minnsta kosti
eru menn alltaf að smíða orð,
það er svo margt nýtt að koma
inn í tilveru okkar. Meðal vís-
indamanna er talsvert rætt um
að íslenskan nýtist þeim illa, og
það tengist tölvutækni og
tækniframfórum. Menn eru jafnvel famir að hafa
samskipti við tölvur i mæltu máli og lítil málsam-
félög eiga erfitt með að halda í við þá þróun. Það
kostar gríðarlega peninga að fylgja þessu eftir, en
nú er verið að koma viðnámi af stað með því að
greina tungumálið skipulega svo að tölvan geti náð
tökum á því og skilað sínu hlutverki í samskiptum
manna og véla. Þessi raunveruleiki er kannski
fjarlægur flestum en er að verða býsna áþreifanleg-
ur, og þama eru stökkin stór. Tungumálm eru að
lognast út af, eitt af öðru, vítt og breitt um heim-
inn, og okkar tunga er líka í vissri hættu. Við
þurfum að taka ýmislegt til endurskoðunar sem
varðar málrækt og málvemd. Það eru aðrar for-
sendur nú en þegar menn lögðu grundvöll að
málvemdinni."
Flýja á árar - hafa allar árar úti
- koma ár sinni vel fyrir borð -
leggja árar í bát - leggjast á árar -
ráðast undir árar - róa aó öllum
árum - taka djúpt í árinni - árinni
kennir illur rœðari... Heimur oró-
anna er heillandi og endalaus ekki
síður en himingeimurinn, og Orða-
heimur er vel valió heiti á þá miklu
og spennandi bók sem Jón Hilmar
Jónsson hefur tekið saman um ís-
lensk hugtök og oróasambönd og
JPV gefur út. Þetta er eins konar
framhald bókarinnar Oróastaóur
eftir sama höfund sem komið hefur
út í tveimur útgáfum.
Orðaheimur er einfóld bók í notkun,
vísar manni fram og aftur og kennir í
leiðinni ótal orð, hugtök og orðasam-
bönd. Ef vafi leikur á hvernig á að
nota orðasamband er mínútuverk að
fletta því upp og eina hættan að maður
detti ofan í textann og hafi sig ekki
upp úr honum aftur!
Jón Hilmar Jónsson málfræðingur
Leggur áhersiu á aö megintilgangurinn meö Oröa-
heimi sé ekki að dusta ryk afgömlum oröasambönd-
um - þaö sem kemur fram í bókinni er
iifandi oröafar.
Sagnirnar hlaða á sig
„Ég hugsa mér að allir sem vilja
tjá sig á fjölbreyttan hátt eða svipast
um eftir hvemig hægt er að orða til-
teknar hugsanir geti nýtt sér orða-
sambandaskrána, sem er fyrsti að-
gangur að efninu,“ segir Jón Hilmar.
„Menn hugsa kannski út frá orða-
sambandi sem þeir nota oft - til
dæmis að brjóta ísinn - en vilja nota
eitthvað bragðmeira, þá byrja þeir á
að fletta upp á aðalorðunum,
„hrjóta" eða „ísinn“, finna orðasam-
bandið og sjá hvaða hugtaki það
tengist."
Blaðamaður hlýðir og flettir upp á
sögninni „brjóta" i orðasambanda-
skrá Orðaheims. Undir henni eru
mörg orðasambönd, meðal þeirra
„brjóta ísinn" og á eftir því stendur
„FRUMKVÆÐI" sem vísar í hug-
takaskrána. Fletti maður upp i henni
er nærri því heil blaðsíða með orðum
og orðasamböndum sem lýsa frum-
kvæði af öllu tagi.
„í þessu tilviki hefði verið einfaldara að fletta
upp á nafnorðinu „ís“,“ bendir Jón Hilmar á, „því
sagnirnar hlaða svo miklu á sig, og þar getur mað-
ur stúderað alls konar munstur í notkun orðsins.
En þegar kemur í hugtakið - í þessu tilviki „frum-
kvæði" - þá er maður ekki lengur að leita að upp-
haflega orðasambandinu heldur skimar maður um
lýsinguna í heild og áttar sig á flokkun þess.“
Undir „frumkvæði" eru einmitt margir flokkar -
frumkvæði að nýmælum, frumkvæði að þróun,
mótandi frumkvæði, frumkvæði í sögulegu sam-
hengi og fleiri, og í hverjum flokki eru gefin nokk-
ur orð og orðasambönd sem eiga við. Þau getur
maður svo mátað við tilefnið.
„Ef forvitnin verður nógu sterk eða maður hef-
ur ekki fundið nákvæmlega rétta orðið þá er hægt
að nýta sér millivísanirnar á eftir hverju hugtaki
til að stækka sviðið," segir Jón Hilmar. „Þannig
getur maður haldið leitinni áfram eftir því sem
maður hefur þrek til.“
Gerir notendur virkari
- Þessi bók gefur manni þá hugmynd að íslensk-
an sé ótrúlega rík ...
„Já, það er óhætt að segja það, og dapurlegt til
þess að hugsa ef það er að fyrnast yfir eitthvað af
þessu orðafari," segir Jón Hflmar. „Auðvitað end-
urnýjar málið sig og á sama tíma fennir í slóðina,
en þá gegna orðabækur af þessu tagi miklu hlut-
verki. Þó legg ég áherslu á að megintilgangurinn
Bókmenntir

Eitraöar eölur í eyðimörkinni
Stanley Yelnats er hrak-
fallabálkur af guðs náð og
þess vegna kemur það
fæstum á óvart þegar hann
er dæmdur fyrir glæp sem
hann hefur ekki framið.
Reyndar telur fjölskylda
hans sig enn undir bölvun
sígaunakonu sem langafi
Stanleys átti viðskipti við
fyrir alllöngu. Enda er
saga Stanleys ótrúleg:
Hann segist hafa verið úti
að ganga þegar iþróttaskór
duttu á hann af himnum
ofan. íþróttaskórnir eru í
eigu frægs íþróttamanns
sem hugðist gefa þá til góð-
gerðarmála og því mjög
verðmætir.
Enginn trúir sögu Stan-
leys og hann er fundinn
sekur. Hann fær að velja á
milli fangelsisvistar og
vinnubúða að Grænavatni.
Þar sem fjölskylda Stanleys hefur aldrei haft
efni á að senda hann í sumarbúðir velja þau
Grænavatnsbúðirnar. Þær eru vinnubúöir fyrir
vonda stráka og uppeldisstefna þeirra er einfóld:
„Ef vondur strákur er tekinn og látinn grafa
holu á hverjum degi í heitri
sólinni mun það gera hann að
góðum dreng.“ (9)
Grænavatnsbúðimar eru
annar og framandi heimur.
Þær eru í skraufþurri eyði-
mörk þar sem áður var stöðu-
vatn og skröltormar, sporð-
drekar og eitraðar eðlur leyn-
ast við hvert fótmál. íbúar búð-
anna eru líka framandi en þeir
eru götustrákar sem kalla sig
skrýtnum nöfnum eins og
Handarkriki, Sikksakk og
Röntgen. Piltarnir eru sérstak-
ar persónur en eftirminnileg-
astur er líklega Zero sem gref-
ur holur hraðar en nokkur
annar og býr yfir ýmsum öðr-
um óvæntum hæfileikum.
Samskipti piltanna lúta líka
öörum reglum en venjuleg
böm í öruggu umhverfi eiga
að venjast. Öllum þessum
framandleika er miðlað í gegn-
um Stanley sem á í raun og veru ekki heima í
Grænavatnsbúðunum enda saklaus af þjófnaðin-
um. Búðirnar virka því eins framandi á hann og
lesendur.
Frásögnin gerist á tveimur tímasviðum. Sagt
er frá lífinu í búðunum og samhliða því er sagt
frá lífinu á þessum sama stað fyrir mörgum ára-
tugum þegar enn var þama stöðuvatn. Þessar
tvær frásagnir eru haganlega fléttaðar saman
uns þræðimir mynda smám saman heillegan
vefnað en lesandi fylgist spenntur með og leiðist
aldrei.
Dregin eru skýr skil á milli fullorðinna og
bama í heimi Grænavatnsbúðanna. Hinir full-
orðnu sem öllu ráða eru meira og minna ein-
kennilegar og martraðarkenndar persónur.
Grænavatnsbúðimar verða þannig eins konar
smámynd af heiminum þar sem fullkomið skiln-
ingsleysi ríkir á milli bama og fullorðinna. Að
sama skapi birtist skýr samfélagsrýni: Örlög
Stanleys endurspegla tilviljanakennt réttarkerfi
þar sem lítið mark er tekið á þeim sem minna
mega sín.
Þýðing Sigfríðar og Ragnheiðar er góð en svo-
lítiö stirð framan af. Stillinn er snubbóttur og
endurspeglar harðan heim þar sem málaleng-
ingar eru óþarfar. Milljón holur eru skemmtileg
og spennandi bók þar sem saman fara framandi
heimur og heillandi saga.
Katrín Jakobsdóttir
Louis Sachar: Milljón holur. Sigfríður Björnsdóttir og
Ragnheiöur Erla Rósarsdóttir þýddu. Mál og menning
2002.
MIÐVIKUDAGUR 23. OKTÓBER 2002
DV
Umsjón: Silja Aöalsteinsdóttir silja@dv.is
Kynjafornleifa-
frædi
I hádeginu á morg-
un, milli kl. 12 og 13 á
afmæli Kvennafri-
dagsins 24. október,
flytur Steinunn Krist-
jánsdóttir fornleifa-
fræðingur fyrirlestur
á rabbfundi Rann-
sóknastofu í kvenna-
fræðum í stofu 101 i Lögbergi og kynnir
kynjafornleifafræði (Archaeology of
Gender) sem er ört vaxandi grein innan
hefðbundinnar fomleifafræði.
Kynjafornleifafræði sækir kynja-
fræðigmnn sinn i sömu smiðju og aðrar
hug- og félagsvísindagreinar en skilur
sig þó að sumu leyti frá kynjafræðum al-
mennt. Hún tekur mið af því að kyn-
gervi (gender) sé allt í senn, líffræðilegt,
félagslegt og menningarlegt. Rannsóknir
innan kynjafornleifafræði beinast fyrst
og fremst að einstaklingnum sjálfum,
kyngervi hans, jafnt sem mannlegu at-
ferli eða lífsmynstri í heild. I fyrirlestr-
inum mun Steinunn m.a. segja frá
nokkrum rannsóknum sem hafa verið
gerðar á þessu sviði í nágrannalöndum
okkar og gefa dæmi um hvemig nýta
megi kynjafornleifafræði við rannsókn-
ir hérlendis, bæði við björgunarupp-
grefti, rannsóknaruppgrefti sem og við
fornleifarannsóknir almennt.
Reflections
Cambria Mast-
er Recordings
hafa gefið út
geislaplötuna
Reflections með
fimm verkum eft-
ir Árna Egilsson
bassaleikara.
Platan dregur
nafn sitt af fyrsta verkinu, Reflections,
sem hér er flutt af Sinfóníuhljómsveit ís-
lands undir stjóm Hannu Koivula og
var upptakan gerð 1992, morguninn eft-
ir frumflutning í Háskólabíói.
Þegar hljómsveitin flutti verkið aftur
í febrúar 2001 undir stjóm Bemharðs
Wilkinsonar skrifaði Sigfríður Björns-
dóttir hér í DV: „Reflections er samið
fyrir rúmum áratug og ber þess merki
að vera skrifað á öðru menningarsvæði.
Þama ægir ýmsu saman. Mosolov og
Stravinsky eru bræddir i kraftmikinn
og hressilegan kokkteil þar sem fút-
úríska yfirbragðið fær lánaðan lit frá
glaðbeittri hrynjandi kalifornískrar
stórborgar."
Önnur verk á diskinum eru Blær,
leikið af The Hollywood Studios Wood-
wind Quintet, Just a thought sem Gloria
Cheng leikur á píanó, Erinnerungen
sem Claudine Carlson messósópran og
Robert Hunter píanóleikari flytja og
loks Dies Irae sem Kór Langholtskirkju
syngm- undir stjóm Jóns Stefánssonar.
Umkomulausi
drengurinn
JPV útgáfa hefur
sent frá sér bókina
Umkomulausi dreng-
urinn sem er sjálf-
stætt framhald bókar-
innar Hann var kall-
aður þetta eftir Dave
Pelzer. Höfundur og
sögumaður átti ekkert
heimili sem bam. Al-
eiga hans voru fatalarfar sem rúmuðust
í einum bréfpoka. Hann bjó í veröld ein-
angrunar og ótta. Þó að drengnum hafi
verið bjargað frá móður sinni, sem var
drykkfelld ofstopamanneskja, var líðan
hans skelfileg, hann var einn og átti í
engin hús að venda.
í Umkomulausa drengnum lýsir Dave
ferli sínum inn og út af fimm ólíkum
heimilum. Á vegi hans varð fólk sem áleit
öll fósturböm vandræðagemlinga sem
ekki verðskulduðu neina væntumþykju.
Það vildi ekki vita af honum nálægt sér og
varð þess valdandi að hann skammaðist
sin og fannst hann niðurlægður. Sorg og
gleði, örvænting og von einkenna leit
þessa drengs að ást og öryggi.
Dave Pelzer er nú virtur fyrirlesari og
rithöfundur í Bandaríkjunum. Hann hefur
með bókum sinum unnið markvisst að
fræðslu um ofbeldi gegn bömum og for-
varnarstarfi í þeim efnum. Hann hefur
fengið fjölda verðlauna og viðurkenninga
fyrir ritstörf sin, m.a. verið tvívegis til-
nefndur til Pulitzerverðlaunanna.
i>avi rrv/.fK
Umkomulausi
drengurinn