Dagblaðið - 13.09.1980, Blaðsíða 11

DAGBLAÐIÐ. LAUGARDAGUR 13. SEPTEMBER 1980.
Uppreisnin i Kronstadt var ekki
aðeins vopnuð atlaga gegn bolshe-
vikum. Hún var einnig ábending til
Leníns um að hann hefði gengið of
langt og nú yrði hann að draga aðeins
í land, ætlaði hann sér að varðveita
einingu þjóðarinnar. Stefna sú, sem
l.enín setti þá fram, var hin svokall-
aða NEP-stefna, Nýjaefnahagsstefn-
an.
NEP-stefnan miðaði að þvi að
halda aftur af óánægju bænda og
verkalýðs, með því að koma litillega
til móts við kröfur þeirra. Síðla vors
1921 lýsti Lenin NEP-stefnunni á
eftirfarandi hátt: Endi verður bund-
inn á korninnheimtuna og upptöku
annarra landbúnaðarafurða i sveit-
unum. Verzlun verður gefin frjáls.
Handverksmenn fá atvinnufrelsi. Er-
lendar fjárfestingar verði leyfðar i
landinu. Athafnafrelsi (takmarkað)
verður leyft hjá þegnum landsins.
Í stað korninnheimtunnar var tekin
upp skattheimta. Greiddu bændur
ákveðið hlutfall af umframmagni
landbúnaðarafurða sinna í skatt, en
það sem el'tir var taldist þeirra eign.
Eðlilega reyndu flestir bændur að
selja allt umframmagn af korni og
öðrum landbúnaðarafurðum og
þannig varð NEP til að hleypa nýju
blóði i verzlun og viðskipti innan
Sovétríkjanna.
NEP-stefnan var aðeins stefnu-
breyting i efnahagsmálum, hvað
stjórnmálafrelsi og tjáningafrelsi
varðar var allt óbreytt. Hitt er þó öllu
merkilegra að með NEP-stefn-
unni var að nokkru komið til móts
við kröfur sjóliðanna i Kronstadt.
Meginkröfur verkfallsmanna i
Gdansk nú eru verkfallsréttur, óháð
verkalýðsfélög, afnám ritskoðunar
og að pólitískum föngum verði sleppt
úr haldi. Spurningin nú er sú, hvort
ráðamenn i Póllandi fari ekki sömu
leið og bolshevikar fyrir 59 áruni.
Clerð verði litils háttar breyting á
stefnunni i efnahagsmálum, en
stjórnmálafrelsi og tjáningafrelsi
verði lakmarkað sem fyrr.
SEPTEMBER1980
Skemmtilegri er skeiðvöllurinn en
ritvöllurinn, en stundum lætur
maður þó eftir sér að skrifa eitthvert
smáræði.
Nú finnst mér vera ágætt tækifæri
til að skrifa um nýlistina, þegar
höfuðandstæðingur hennar sýnir
að Kjarvalsstöðum ásamt fleiri
ágætum listamönnum. Þessi maður
heitir Valtýr Pétursson og hefur
skrifað mikið um nýlistina, um að
þetta sé varla réttnefni, þar sem það
sé ekkert nýtt að finna í þessu, flest
hafi komið fram um 1920 með Dada-
mönnum. Svo talar hann um að ann-
að eins og þetta komi varla til með að
frelsa heiminn og sér þyki leitt að
jafnvel nokkrir andans menn hafi
tekið upp hanskann fyrir þetta
föndur og fikt.
Varla held ég að maðurinn dæmi
sinar myndir út frá sömu útgangs-
punktum, eða það skyldi þó aldrei
vera að „Vegurinn suður” liggi suður
i einhvern nýjan sannleik? Eða eiga
svona stór orð bara við um unga
listamenn, eins og t.d. þennan sem
fann upp abstraktlistina?
Ef marka má orð kritíkeranna er
það nýlist, ef þeir skilja ekki lista-
verkið, — efnið sem það er búið til úr
eða hugmyndina. Víðtækt skal það
vera. Enda kallar fólk, sem nýtur
fræðslu þessara manna, það nýlist
þégar Hekla fór að gjósa, og ein-
hverntíma held ég að Hermann
Gunnarsson íþróttafréttamaður hafi
hoppað upp í loftið og kallað það
gjörning (sem er eins og menn vita
einn anginn af því sem kallað er ný-
list).
Þetta er sennilega það sama og
kom upp á teninginn þegar fólk sagði
um abstraktlistina, að apar og börn
gætu nú gert annað eins og þetta,
nema hvað nú eru það eldfjöll og
íþróttafréttamenn.
Það hafa sem sagt fleiri mætt mót-
læti en listamenn þeir, sem eru að
koma fram á sjónarsviðið nú.
Reyndar er það svo, að allar liststefn-
ur hafa haft sína hugmyndafræði og
allar hafa þær þurft að berjast fyrir
sínu. Það er kannski broslegt að
hugsa til þess að impressionistarnir,
með alla sína ljúfmennsku í myndun-
um, hafi einhverntíma mætt hörðu
mótlæti ágætra manna, sem hafa
talið sig vera að forða myndlistinni
frá glötun.
Mikið er klifað á því, að nýlistin sé
bara innflutt tískufyrirbrigði og hafi
ekkert að gera hingað, þar sem allt á
að vera svo þjóðlegt og settlegt. En
þetta er eins og annað, — það er
meira að segja hægt að klína er-
lendum áhrifum á Ásgrím Jónsson,
sem allir halda að sé óskeikull málari
þess sem þjóðlegt er.
Eitt er víst að ekki verðum við
þjóðlegri með því að loka það af sem
erlent er, málandi víkinga og víkinga-
skip. Hins vegar sjá menn eitthvað
þjóðlegt í einum ágætasta málara
okkar, Svavari Guðnasyni, þó hann
hafi unnið með málurum nokkurra
þjóða í hóp, sem kallaður var Cobra.
Sama heyrði ég i Hollandi, að þeim
þótti Sigurður Guðmudnsson ekki
geta verið frá öðru landi en íslandi,
og þar erum við komin að manni sem
flokkaður væri undir nýlist á þessum
slóðum. Þetta er ekki meint þannig,
að allir verði að vera þjóðlegir til að
vera lismmenn, heldur sem dæmi um
það, að ekki þarf að loka sig l'rá öllu
sem erlent er, til að vera gjaldgengur
islenskur listamaður. Hvort sem það
er bara að fólk ímyndar sér að svona
sé íslenskt vegna þess að það veit að
Botnssúlur séðar frá Kaldadal, vatnslitamynd cftir Jón Stefánsson máluð um
1930. Greinarhöfundur segir: „Það er meira að segja hægt að klfna erlendum
áhrifum á Ásgrím Jónsson, sem allir halda að sé óskeikull ntálari þess sem
þjóðlegt er”.
Kjallarinn
Helgi Þorgils
Friðjónsson
maðurinn er þaðan, eða það sé um
raunveruleg þjóðareinkenni að ræða.
Ég þykist greina einhvern svona
þjóðarmun ef á heildina er litið og
þá er hægt að nefna anteríska list og
evrópska, þýska list og franska, hol-
lenska og ítalska o.s.frv. Enda er
ekkert eðlilegra en að mismunandi
þjóðfélög alj af sér mismunandi
þankagang, og að t.d. íslendingur
hafi uppeldið áfram inní sér þó hann
flytjist úr landi.
Enn eru það þessir fjarlægu dómar
'sem lagðir eru á nýlistina, þ.e.a.s.
menn sem dæma án þess að grennsl-
ast fyrir um hvað er að ræða. Eg hef
reynt það sjálfur, að mætir menn,
sem hafa talað um Dieter Roth sem
niðurrifsafl í listum, breyttu um
skoðun þegar þeir höfðu séð ágæta
bók sem ég á, sem sýnir alla hans
grafík, og fundist hann vera allur
annar maður en þeir hugðu. Sem
sagt, að menn, sem aldrei höfðu séð
neitt eftir hann, höfðu myndað sér
skoðun um list hans. Er það kannski
oftar sem svona dómur fellur?
Helgi Þorgils Kriðjónsson.
Greinarhöfundur scgir: „Rekstur erlendra fyrirtækja á tslandi er brenndur marki pukurs. Erlend fyrirtæki sem hér starfa birta litlar sem engar upplýsingar um
rekstur sinn”.
Nú heyrast aftur raddir um erlenda
eða hálf-erlenda stóriðju og bendir
margt til þess, að stóriðjupostularnir
séu þegar í nánu sambandi við er-
lenda aðila vegna þessa máls. Þjóðin
fær þó ekkert að heyra um þessi sam-
skipti.
Leynd um rekstur
erlendrar stóriðju
Rekstur erlendra fyrirtækja á ís-
landi er einnig brenndur marki puk-
urs. Erlend fyrirtæki, sem hér starfa,
birta litlar sem engar upplýsingar um
rekstur sinn. Jafnvel alþingismönn-
um er neitað um ítarlegar rekstrar-
tölur, þótt ákvarðanir alþingismanna
hafi lagagildi og verði því að grund-
vallast á sem bestum heimildum.
Opinberar stofnanir, sem hafa marg-
vislegu eftirlits- og stjórnunarhlut-
verki að gegna, fá annaðhvort ófull-
komnar eða ómarktækar upplýsingar
frá þessum fyrirtækjum. Þetta er
reyndar ekki islenskt sérvandamál,
heldur almennt vandamál, sem opin-
berir aðilar viða um heim glíma við,
þegar þeir takast á við fjölþjóða
fyrirtæki.
Dæmi um þá leynd, sem virðist
fylgja fjölþjóða fyrirtækjum, er sú
staðreynd, að hvergi er til marktækt
og sæmilega sundurliðað yfirlit yfir
greiðslur [SAL til íslenska samfélags-
ins. Annað dæmi er frétt sem birtist í
Visi fyrir um tveim árum síðan.
Aðspurður um laun forstjóra ís-
lenska járnblendifélagsins, svaraði
stjórnarformaðurinn, Hjörtur Torfa-
son, að þetta væri algert leyndarmál.
Geta skal þess að Íslenska járnblendi-
félagið er að meirihluta í eigu is-
lenska ríkisins. Minnihlutaeign
Elkem-Spigerverket í fyrirtækinu, er
væntanlega notuð til þess að réttlæla
leyndina. Rétt er að nefna i því sam-
bandi að nefndur Hjörtur Torfason
er viðriðinn starfsemi fleiri erlendra
fyrirtækja á íslandi, annaðhvort sem
fulltrúi ríkisins eða sem fulltrúi hins
erlenda aðila.
Eitt dæmi til viðbótar um þá
vernd, sem er verið að veita erlendum
aðilum á íslandi, er að finna í ósam-
þykktu frumvarpi til laga um ,,upp-
lýsingaskyldu stjórnvalda”. Þar er
m.a. kveðið á, að fyrirtæki, sem eru
aðeins að hluta í eigu ríkisins, skuli
undanþegin ákvæðum frumvarpsins.
i Ijósi þess, að rætt er um stóriðju í
hlutaeign ríkisins, verður tilgangur
áðurnefndrar undanþágu Ijós.
Afstaða forráðamanna fsal til lýð-
ræðishátta er ekki betri en að ofan
greinir. Þótt ÍSAL sé stærsta iðn-
fyrirtæki, sem starfar hér, virðist for-
stjóri fyrirtækisins líta með ódulbún-
um hroka á venjulega landsmenn.
Undirritaður hefur fyrir þrem árum
— löngu áður en hann hóf skrif um
erlenda stóriðju — beðið ÍSAL með
bréfi að gefa sér upp almennar rekstr-
artölur, sem engan veginn myndu
flokkast sem trúnaðarmál. Eftir
fjölda símtala við aðstoðarmenn for-
stjórans, var undirrituðum loksins
tjáð, að fyrirtækið myndi ekki svara
erindinu, hvorki neitandi né með því
að veita umbeðnar upplýsingar. Sami
forstjóri réðst síðar meir með per-
sónulegu níði að undirrituðum á
siðum ISAL-Tíðinda, en meiriaði rit-
stjóra ISAL-Tiðinda að birta svarer-
indi þess sem niddur var.
Fleira um
„vestrænt lýðræði"
Geir Hallgrímsson, sem einnig
mælir með erlendri stóriðju, bæði í
ræðu og riti, hefur undarlegar hug-
myndir um eðli „vestræns lýð-
ræðis”. Á meðan hann gegndi emb-
ætti forsætisráðherra fyrir nokkrum
árum, fór hann til Bandaríkjanna til
að sækja fund Bilderberg klúbbsins.
i þessum leyniklúbbi hittast áhrifa-
menn úr stjórnmála- og efnahagslifi
„lýðræðisríkjanna” svonefndu,
þ.m.t. eigendur og stjórnendur ein-
okunarhringa. Þátttaka Geirs, for-
sætisráðherra íslands, i fundi Bilder-
bergs vakti að sönnu undrun og
kvíða. Þvi var hann beðinn að gera
grein á Alþingi fyrir þátttöku sinni
þar. Hann þverneitaði að gera það á
þeim forsendum, að þátttaka hans
þar kæmi engum við. Þó vita allir,
sem. vilja vita, að í þessum klúbbi
gafst fyrrverandi forsætisráðherra
tækifæri til að hitta forráðamenn
stóriðjufyrirtækja, sem ágirnast is-
lenskar auðlindir.
Það er ekki tilviljun, að talsmenn
fjölþjóða fyrirtækja skuli virða að
vettugi lýðræðishætti og sjálfstætt
framtak íslenskra borgara á sviði
upplýsingamála. Það eru bein or-
sakatengsl milli arðsemi fjölþjóða-
fyrirtækja og hugmyndafræði al-
ræðis, sem þau starfa samkvæmt.
Fjölþjóðafyrir-
tæki og alræðisvald
Fjölþjóðafyrirtæki geta ekki verið
rekin með tilliti til lýðræðis. Til þess
að ná sem mestum gróða, verða þau
að lúta miðstýrðri og samræmdri
stjórn Sú stjórn er ekki kosin al
slarfsmönnum fyrirtækisins né af
þegnum þeirra ríkja, sem fyrirtækin
starfa í. Hún er kosin á hluthafa-
fundi, en alger leynd ríkir um það,
hverjir séu stærstu hluthafar og
hvaða aðra hagsmuni þeir kunni að
hafa. Utibú og dótturfyrirtæki fjöl-
þjóða fyrirtækja eru yfirleitt rekin
samkvæmt langtíma áætlun, sem
samin er í höfuðstöðvum samsteyp-
anna. Skipan og skipulao slíkra fvrir-
lækja byggist á alræðisvaldi. Fullyrð-
ingar um val<IHreifingu innan Ijöl-
þjóða lyrirtækja liafa það eitt að
markmiði, að slá ryki i augu fólks en
eiga enga stoð í raunveruleikanum.
Hitt má vel vera, að dótturfyrirtækj-
um fjölþjóða fyrirtækja sé leyft að
ráða starfsfólk í minni háttar stöður
og ákveða um smærri fjárútlát.
Hið ólýðræðislega eðli fjölþjóða
fyrirtækja þykir eftirsóknarvert og
aðdáunarvert í augunt valdagráðugra
manna viða um heim. Slikir ntenn
sækja fast eftir þvi, að vinna sig upp
innan þessara fyrirtækja eða gerasl
milligöngumenn milli þjóða sinna og
fyrirtækjanna. Það er í Ijósi þessa
sem ber að skoða samstarfið milli
Ijölþjóða fyrirtækja og flokksfyrir-
tækja i austantjaldsríkjum. Þetta
blómlega samstarf varpar skýru Ijósi
á hugmyndafræðilegan skyldleika
milli þessara aðila.
Niðurlag
Andstöðu margra Íslendinga gegn
erlendri ásælni er ekki beint gegn
eðlilegu alþjóðlegu samstarfi, né
gegn tækniþróun og aukinni fjöl-
breytni í atvinnulífinu. Andstaðan er
byggð á þeirri staðreynd, að lítið
samfélag, eins og okkar, þolir illa að
öflugir erlendir hagsmunaaðilar, sem
starfa i skjóli pukurs og alræðisvalds
forstjóra, fái hér starfsaðstöðu. i
kjölfar slíkrar aðstöðu, fá slíkir
aðilar tækifæri til að beita áhrifum
sinum á íslenska fjölmiðla, fá ítök í
félagasamtökum og þrýstihópum og
hafa frjálsar hendur til að kaupa sér
hollustu dyggra þjóna meðal lands-
manna. Um það, hvernig erlent fyrir-
tæki notar aðstöðu sína hérlendis til
hins ítrasta, verður fjallað í annarri
grein.
Klias Davíðsson.
^ .. Eitt dæmi til viðbótar um þá vernd,
sem er verið að veita erlendum aðilum á
íslandi, er að fínna í ósamþykktu frumvarpi
til laga um „upplýsingaskyldu stjórnvalda”.
Þar er m.a. kveðiö á um, að fyrirtæki, sem eru
aðeins að hluta í eigu ríkisins, skuli undan-
þegin ákvæðum frumvarpsins. í Ijósi þess, að
rætt er um stóriðju í hlutaeign ríkisins, verður
tilgangur áðurnefndrar undanþágu ljós....”