Vísbending - 18.12.1998, Qupperneq 11

samkomulagið 1964, og raunar ein-
hverja merkustu samninga í sögu
verkalýðshreyfingarinnai; því að upp
úrþeim kom Framkvœmdaáætlunin í
Breiðholti og á nœstu árum varskipu-
lega unnið að því að útiýma bragga-
hverfunum, súgsömum hanabjálka-
íbúðum og saggasömum kjöllurum,
sem verkafólk hafði orðið að gera sér
að góðu tilþessa tíma. Þeir samningar
mörkuðu þannig tímamót varðandi
skipulega húsnæðis-
væðingu launafólks.
Hinn ósýnilegi árang-
ur þessara tveggja
samningalotna var
kannski ekki minna
um verður. Því að
þarna sköpuðust per-
sónuleg sambönd og
gagnkvæmt traust,
sem voru nauðsyn-
legar forsendur þriðja
áfanga Viðreisnarinn-
ar, sem var að verja
árangurinn í sneggstu
og dýpstu kreppu,
sem yfir þjóðfélagið hefur riðið á lýð-
veldistímabilinu, þegar góðæri síldar-
áranna lauk með algeru hruni síldar-
stofnanna, sem áður höfðu fært þjóð-
inni helming útflutningsteknanna. Þar
ber sérstaklega að nefna tengsl Bjarna
Benediktssonar, sem þá var orðinn
forsætisráðherra og hafði forystu af
hálfu ríkisstjórnarinnar um þessa
samningagerð alla, við þá sem voru
ráðandi í verkalýðshreyfingunni á
þessum tíma.
Þessi síðasta lota var mikil prófraun
fyrirríkisstjórnina. Það verður að telj-
ast töluvert afrek að henni skyldi tak-
ast að komast í gegnum þennan öldu-
dal án þess að grípa til hafta og
skömmtunarráðstafana. En verkalýðs-
hreyftngin var tilbúin að axla sinn hluta
byrðarinnar og taka á sig verulega
kjaraskerðingu. Á árunum 1967 og '68
er gengið fellt tvisvar. Fyrra skiptið
fylgdum við falli sterlingspundsins, en
það reyndist ónóg og gengið var aftur
fellt haustið eftir. Einnig átti verulegan
hlut að máli að á þessum árum búum
við að sterkri fjármálastjórn Magnúsar
Jónssonar frá Mel, sem var fjármála-
ráðherra á þessum tíma, og það var sýnt
mikið aðhald í peningamálum í kjölfar
þess samdráttar sem varð í útflutnings-
tekjum, en afleiðingin hlaut að koma
fram í samdrætti í atvinnulífinu og
auknu atvinnuleysi. Atvinnuleysið varð
þó minna en á horfðist, því að sem betur
fór höfðum við greiðan aðgang að
vinnumarkaði nágrannalandanna, þar
sem atvinnuástand var mjög gott, og
margir, einkum ungt fólk, leitaði utan
eftir atvinnu, en sneru flestir aftur, þeg-
ar þessum þrengingum var lokið.
Haustið 1969 var aftur komið á þokka-
legt jafnvægi og 1970 varð gott ár með
góðum hagvexti.
Nú er mikið talað um það viðskipta-
frelsi sem viðreisnarstjórnin kom á og
vissulega var umtalsvert miðað við
haftaárin þá nœst á undan en var þó
engan veginn ótakmarkað. En land-
búnaðurinn og sjávarútvegurinn héldu
þó áfram að vera nánast í opinberri
forsjá. Það voru opinberar verðlags-
nefndir á hvorutveggja sviðinu, sem
ákváðu nánast öll viðmiðunartengsl
afurða þessara greina íþjóðfélaginu.
Varð aldrei neinn pólitískur grund-
völlur fyrir því að láta frelsið ná til
þessara grunnatvinnuvega, eins og
menn kölluðu þessar greinar á þeim
tíma ?
Eg get ekki svarað því afdráttarlaust.
Þó vil ég taka undir það, að það var í
raun og veru mjög slæmt að aðgerð-
unum 1960, sem fólust í aðalatriðum í
því að koma á frelsi í milliríkjavið-
skiptum, skyldi ekki vera fylgt eftir
með auknu frelsi á öðrum sviðum, þ.
á m. í verðlags- og peningamálum og
reynt að nálgast það takmark að vextir
væru ákvarðaðir af markaðinum. Það
er rétt að opinber forsjá hélst innan
sjávarútvegsins þótt mikil og gagngerð
breyting fyrir hann væri fólgin í réttri
skráningu gengisins. Að öðru leyti var
verðlag sjávarafurða innanlands, þ.e.
verð á fiski upp úr sjó, og land-
búnaðarafurða ákveðið í samningum
milli sjálfstæðra aðila í þjóðfélaginu,
en afskipti ríkisins réðu þó oftast úr-
slitum.
Auðvitað hefði verið betra að mark-
aðurinn réði fiskverðinu eins og ann-
arri verðlagningu og það var vissulega
óheppilegt að ríkisvaldið tæki svona
mikinn þátt í samningum um fisk-
verðsákvörðun, þannig að þessi þáttur
væri alltaf inn á borði ríkisstjórnarinn-
ar. Að vísu fóru þessi
mál í öruggari farveg
en verið hafði fyrir
Viðreisn með stofnun
Verðlagsráðs sjávar-
útvegsins, en það
hlýtur að orka tví-
mælis að Efnahags-
stofnun skyldi skipa
þar oddamann og
setja með því helsta
efnahagsráðunaut
ríkisstjórnarinnar í
óþægilega stöðu.
Þegar fram í sótti
eyðilagði þetta
möguleikann á fast-
gengisstefnu. Ákvörðun um fiskverð
varð oftar en ekki ákvörðun um geng-
islækkun fyrr eða síðar.
Sama er að segja um landbúnaðinn.
Þar varð engin breyting á, nema þá í
þá áttina að efla forsjárkerfið. Það var
rekin öflug framleiðsluaukningar-
stefna þrátt fyrir offramleiðslu og með
æ fullkomnari tekjutryggingu. Þessi
mál fengu aldrei þá athygli, sem þurft
hefði að vera. Það má kannski skýra
með því að uppsveifla sfldaráranna
gerði lausn þessara mála ekki eins
brýna og ella hefði verið, og þegar til
þess kom að vinna þurfti sig út úr
kreppunni, var ekki á bætandi með því
að taka á offramleiðslunni í landbún-
aðinum. Hvað um það, þá voru þau
tækifæri sem kunna að hafa verið fyrir
hendi á þessum árum til að innleiða
markaðsbúskap í þessum atvinnu-
greinum ekki nýtt. Verðlagskerfi
beggja greina festist í sessi og eftir því
sem tíminn leið varð æ eifiðara að taka
á þessum vanda. Enda fór það svo að
næstu ríkisstjórnir sýndu því engan
áhuga.
Afframansögðu er Ijóst að þú stóðst í
fremstu vígltnu á vegum Viðreisnar-
stjórnarinnar við þaðfyrst að undir-
búa þá stefnubreytingu, sem hún ein-
setti sér að koma á, og síðan að reyna
Bankaráð Seðlabankans 1964. F.v. Björn Tryggvason, ritari, Jóhannes
Nordal, bankastjóri, Emil Jónsson, Ólafur Björnsson, Birgir Kjaran,
formaður, Ólafur Jóhannesson, Ingi R. Helgason og Jón G. Maríusson,
bankastjól i. Ljósm. st. Vigfúsar Sigurgeirssonar