Vísbending - 23.12.2005, Síða 26

VISBENDING
við sjávarútveg en þorpamyndun var
forsenda fyrir framförum.
Þessi upprifjun er athyglisverð
þegar hugsað er til þess að íslenska
stjórnmálabaráttan allan fyrri hluta 20.
aldarinnar snerist um að berjast fyrir
frelsi til athafna í viðskiptum. Andstaðan
við þéttbýiið og aðrar atvinnugreinar en
landbúnað stjórnaði stjórnmálaumræðunni
í áratugi án nokkurra erlendra afskipta. Þar
dugði okkar eigin þröngsýni. Frjálsræðið
hefur alltaf komið til okkar að utan,ekki fyrir
tilverknað okkar. Eitt mesta framfaraspor
Islendinga á 20. öld var inngangan í EFTA
árið I972,en hún varpólitískt mjög umdeild
og talsmenn inngöngunnar voru úthrópaðir.
EFTA-aðildin skipti gífurlegu máli, svo
og aðrar umbætur viðreisnarstjórnarinnar.
Sama máli gegndi um EES-samninginn
árið 1994 þegar við fengum hina frjálslyndu
viðskiptalöggjöf Evrópusambandsins. EES-samningurinn hefur
verið gífurleg lyftistöng fyrir efnahagslífið á íslandi en enn og
aftur voru talsmenn þessa aukna frelsis úthrópaðir.
Nýja STOFNANAHAGFRÆÐIN
LEYSIR MÁLIN!
Þessar sögulegu staðreyndir sýna hversu mikilvæg umgjörðin
er og þarna kann hagfræðin skil á nothæfum verkfærum. I
stofnanahagfræðinni,eða réttara sagt hinni nýju stofnanahagfræði
(NewInstitutionalEconomics),er meðal annars fjallað um innviði
og skipulag hagkerfisins og hversu mikilvægir þeir eru til að ná
árangri í efnahagslífinu. Það er ekki hægt að færa eitt kerfi yfir
til annars lands og samfélags með árangursríkum hætti án þess
að taka tillit til aðstæðna á þeim stað og laga hið nýja kerfi og
umgjörð að þcim raunveruleika sem þar er. Hvernig það er gert er
fjallað um í þeim fræðum.
Það er sérstaklega ánægjulegt fyrir okkur Islendinga að við
eigum einn fremsta vísindamann í heimi á þessu sviði en það er
Þráinn Eggertsson, prófessor í Háskóla íslands og í New York
University. Fyrri bók Þráins um stofnanahagfræði, sem kom út
fyrir nokkrum árum, er til í hverju einasta hagfræðibókasafni í
heimi og er víða notuð í kennslu og við rannsóknir. Þráinn gaf út
nýja bók í ár sem mun fara sigurför um þennan heim fræðanna og
síðar út fyrir hann vegna þess að þar eru dregnar upp lausnir til að
vinna bug á örbirgð og hungri.
Lykillinn að þeim lausnum er að gera sér glögga grein fyrir
stofnunum samfélagsins, eins og fyrirtækjum, opinberum
aðilum, lögum, efnahagslegri umgjörð, ráðstöfunarrétti yfir
framleiðsluþáttum og félagslegum aðstæðum í samfélagi og
tækni. Dæmi um stofnanir sem virka ágætalega héreru fyrirtækið
Össur, Vegagerðin og stjórnsýslulögin og sést á þessum þremur
dæmum liversu fjölbreytt hugtak stofnanir er.
Sagan endurtekur sig oft, líka í fræðunum. Það er athyglisvert
hversu mikilvægar kenningar Josephs Schumpeters frá fyrri hluta
20. aldar eru nú innan nútímarekstrarhagfræði. Schumpeter talaði
m.a. um hinn skapandi mátt eyðileggingarinnar og hversu mikil
áhrif frumkvöðlar hafa með því að fara nýjar, óhefðbundnar
leiðir sem ryðja á brott því sem fyrir er. Þessi hugsun, sem þótti
framandi þá, er lykill í frumkvöðlafræðum nútímans.
Þótt allir vilji vera frumkvöðlar eða
athafnaskáld, sem er betra orð sem þýðing
á alþjóðaorðinu „entrepreneur“, er það
ekki öllum gefið enda skiptir það ekki
máli. Aðalatriðið er að einstaklingurinn
hafi frelsi til að athafna sig í umhverfi
frjálsræðis og jafnræðis. Þá fer þetta allt
vel og eru því orð Adams Smiths um
„ósýnilegu höndina“ enn í fullu gildi.
Það þarf ekki að endurskrifa Faðirvorið
með hverri nýrri kynslóð þótt sumir haldi
það, sérstaklega vísindamenn í hug- og
félagsvísindum.
Hvaðan koma veðin
VIÐ FJÁRMÖGNUN?
Það er athyglisvert hversu miklu máli
innviðir skipta þegar kemur að athafnasemi
í atvinnulífinu, sérstaklega frumkvöðla.
Frumkvöðlar þurfa aðgang að fjármagni, sem ekki er alltaf
auðvelt, og fjármálastofnanir krefjast trygginga, sem vonlegt er.
Tækar tryggingar byggjast m.a. á vel skilgreindum eignarrétti.
Þannig vefst ekki fyrir okkur að setja fasteignir eða aðrar eignir
að veði þegar tekin eru lán en þetta er ekki alltaf hægt.
Hernando De Sota, hagfræðingur frá Perú, hefur bent á að
helsta vandamál þróunarlanda sé ekki skortur á fjármagni eða
frumkvöðlum heldur vöntun á tryggingum fyrir lánum. Helsta
orsökin fyrir því er ekki að eignir séu ekki til staðar heldur að
þessar eignir eru ekki skráðar með ótvíræðum hætti þannig að
lánastofnanir geti tekið veð í þeim og treyst því veði. Það séu nógar
eignir til í alls kyns formi í þróunarlöndunum en eignarrétturinn
er alls ekki Ijós.
Þetta er gott dæmi um mikilvægi eignarréttar og þessi staða
í þróunarlöndunum minnir mjög á Bandaríkin á 19. öld. Okkur
finnst sjálfsagt að þinglesnar eignir séu nokkuð sem við getum
treyst en það kerfi er margra alda gamalt á Vesturlöndum og
byggist á sterkri hefð og ítarlegum lögum, mikilvægum þáttum
í stofnanahagfræði.
Góðar og slakar stofnanir
Á ÍSLENSKUM FJÁRMÁLAMARKAÐI
Hvernig ætli sé háttað með stofnanir á íslenskum fjármálamarkaði?
Eru þær góðar og virkar? Að mörgu leyti eru þær það en að öðru
leyti ekki. Bankarnir eru öflugir, sveigjanlegir og laga sig flestir
vel að breyttum aðstæðum, en það eru dýrmætu eiginleikarnir
tveir. Löggjöf á fjármálamarkaði er góð, enda gilda hér lög
Evrópusambandsins vegna aðildar okkar að EES-samningnum.
Rannsóknir og ákærur í efnahagsbrotum eru til skammar
eins og sést á nýlegum málum sem óratíma tekur að rannsaka,
fúskað er við ákærur og traust á markaði og viðskiptum er
rýrt. Fjármálaeftirlitið hefur verið frekar dapurleg stofnun og
virkt og strangt eftirlit, sérstaklega í byrjun, með almennum
hlutabréfaviðskiptum var slakt.
Kauphöllin hefur að mörgu leyti náð mjög góðum árangri
en forræði ráðandi framkvæmdastjóra í fjármálafyrirtækjum
í stjórn hennar kallar á tortryggni. Þetta á sér stað á sama tíma
og þessir einstaklingar stunda innherjaviðskipti með hlutabréf
eigin fyrirtækja jafnvel upp á milljarða króna með framvirkum
ÞESSIR EINS IAKLINGAR
STUNDAINNHERJA-
VIDSKIFI I MLÐ
HLUTABRÉF EIGIN
FYRIRTÆKJA
JAFNVEL UPP Á
MILLJARÐA KRÓNA
MEÐ FRAMVIRKUM
LÁNASAMNINGUM í
EIGIN BÖNKUM
-26-