Frjáls verslun - 01.12.1952, Page 24

OSCAR CLAUSEN:
FBÁ FVItSTi; Aeatfgum fiíjAlsrar vebzlunab
VB. GBEIN
l
Hans Hjaltalín, kaupmaður á Stapa
Hann var sonur Odds lögréttumanns Hjaltalín á
Rauðará við Reykjavík, en bróðir Páls eldra verzlun-
arstjóra í Grunnasundsnesi, Séra Jóns á Breiðabóls-
stað og Guðrúnar konu Ólafs Thorlacius á Bíldudal.
Hans gaf sig ungur að verzlunarstörfum og var einn
þeirra fáu íslendinga, sem var í þjónustu einokunar-
verzlunarinnar. Hann var mörg ár undirkaupmaður
á Isafirði eða fulllrúi hjá Hermanni Tystrup, ssm
var yfirkaupmaður á ísafirði og Dýrafirði. Þau árin,
um 1770, var Jón bróðir hans hjá honum við verzlun-
arstörf. Svo kom Hans Jóni til Séra Jóns Ásgeirssonar
á Mýrum í Dýrafirði, og Iærði hann þar undir skóla,
gekk svo í Skálholtsskóla og varð prestur á Hálsi í
Hamarsfirði árið 1777. ÖIl árin, sem Séra Jón var í
skóla, fór hann að sumrinu vestur á Skutulsfjarðar-
eyri (Isafjörð) og var hjá Hans bróður sínum og af-
henli þar alla utanbúðavörur.1) Árið 1781 var Hans
Hjaltalín „assistent“ við konungsverzlunina í Grund-
arfirði, en árið eftir varð hann verzlunarstjóri á
Sta]>a.2) — All.s var hann 21 ár í þjónustu verzlunar-
innar, þar af fjögur árin síðustu verzlunarstjóri henn-
ar á Stapa og Búðum. Hann var annar þeirra einu Is-
lendinga, sem komust svo hátt að verða verzlunar-
stjórar konungs, en hinn var Björn Thorlacius á Húsa-
vík. —
Þegar konungsverzlunin hætti, keypti hann verzl-
anirnar á Stapa og Búðum og hafði aðsetur sitt á
Stapa, en verzlunarstjóra á Búðum. Síðustu áratugi
18. aldar og fyrstu áratugi 19. aldar voru afar erfið
ár til verzlunar vegna harðæra og styrjalda. Það var
því erfitt fyrir félitla menn að taka við verzlunarstöð-
um konungsverzlunarinnar, en það bætti þó úr, að
stjórnin vildi létta undir með þeim, með því að selja
þeim verzlunarstaðina og skipin með svo vægu verði
og hagkvæmum borgunarskilmálum, en þetta dugði
D Lbs 1284 4to bls. 189.
2) Sbr. Meðlimaskrá Hins ísl. Lærdómslistafélags.
samt ekki, því að flestir þeirra, sem keyptu verzlan-
irnar komust í greiðsluþrot, þegar á fyrstu árum, en
stjórnin gjörði enn meira til þess að styrkja frjálsa
verzlun. —
Sölunefnd konungsverzlananna, „Den kongelige Is-
landrke og Finmarske Handel Realisation Commiss-
ion,“ starfaði allt fram yfir 1820, eða rúm 30 ár, því
að svo langur frestur hafði verið gefinn á greiðslu
andvirðis verzlunarstaðanna. Danska stjórnin tók þá
ákvörðun, að söluverð eignanna skyldi leggjast í sér-
stakan sjóð meðan á sölunni stæði. Nefndin réði yfir
þessum sjóði og veitti, að fyrirlagi stjórnarinnar, ís-
lenzkum kaupmönnum lán úr honum til reksturs verzl-
unum sínum. Þessi lán voru mjög hagkvæm og urðu,
án efa, oft til þess að gjöra kaupmönnum kleift að
hirgja verzlanir sínar kornvöru og öðrum nauðsynjum
og afstýra þar með vöruskorti og hungri í landinu. —
Eitt slíkra lána fékk Hans Hjaltalín hjá nefndinni
árið 1806, að upphæð 15000 Rd., er hann skyldi end-
urgreiða með 1000 Rd. á ári næstu 15 árin.3) Þó að
Hjaltalín yrði að fá þetta lán hjá sölunefndinni, var
það þó ekki vegna þess, að hann væri ekki eínaður
maður, en orsökin var sú, hversu erfitt var um reksturs-
fé í þeirri kreppu, sem J>á lá yfir allri Evrópu vegna
Napoleons-styrjaldanna. — Hjaltalín setti líka nefnd-
inni fulla tryggingu fyrir láni sínu og veðsetti henni
með 1. veðrétti, verzlunarstaði sína á Stapa og Búðum
með öllu tilheyrandi ásamt 14 jörðum, er hann átti á
Snæfellsnesi og suður um Mýrar, en þær voru samtals
254 hundruð að dýrleika og svo að lokum 4 hlutabréf
í St. Croix-sykurverksmiðjunum í Kaupmannahöfn. —
Sama árið fékk Hjaltalín annað lán í viðbót hjá
nefndinni að upphæð 4000 Rd. og veðsetti þá kaup-
skip sitt, sem hét Elísabeth og var um 80 smálestir,
því til tryggingar ásamt 2. veðrétti í fyrrtöldum jörð-
um. — Ekki voru þó lán þessi alveg kvaðalaus, því
3) Sbr. Veðmálabók Snæfellsnessýslu.
136
FRJÁLS VERZLUN