Helgarpósturinn - 12.01.1995, Blaðsíða 22

22
MORGUNPÓSTURINN MANNLÍF
FIMMTUDAGUR 12. JANÚAR 1995
Guðjón Bjarnason
deildarsérfræðingur
í félagsmálaráðuneytinu
„Ertthvert glund-
roðakennt vald
Hversu
mikið vega
kærleiks-
tengsl barna
við kynfor-
eldra sína í
hlutfalli við
„að alast upp
við normal
heimilis að-
stæður" sam-
kvæmt skil-
greiningu barnaverndarnefnda?
„í því felst að gefa sér ákveðnar
forsendur sem maður getur náttúr-
lega ekki gert. Mörg þessara barna
eru í svo lélegum tengslum við for-
eldra sína að þau eru í raun og veru
í rúst.“
Finnst þér ekkert vafasamt að
veita þeim sem koma tilkynning-
um á framfæri við barnaverndar-
yfirvöld nafnleynd í Ijósi þess
hversu alvarlegar afleiðingar slík-
ar ábendingar geta haft fyrir hlut-
aðeigandi aðila?
„Þetta er ekki gert fortakslaust. í
reglum um þetta segir að nafnleynd
skuli virt þegar viðkomandi óskar
hennar gagnvart öðrum en barna-
verndarnefnd, nema sérstakar
ástæður mæli gegn því. Ef barna-
verndarnefnd kemst til dæmis að
því að tilkynningin hafi verið vísvit-
andi ósönn þá mundi nafnleyndin
aldrei halda. Það hefur komið upp
mál þar sem á þetta reyndi en nið-
urstaðan var sú að ekki hafi verið
um slíkt að ræða. Viðkomandi gekk
sannarlega til að halda að aðstæð-
um barnsins væri alvarlega ábóta-
vant.
Þetta er þekkt úr löggjöf annarra
Norðurlanda og er eitthvað sem
menn telja sig verða að hafa. Það
má hafa ýmsar skoðanir á þessu
atriði en það er megin spurning
hvort börnin þurfi ekki að hafa þann
rétt að þetta sé gert til að tryggja
öryggi þeirra. Það kemur í Ijós við
könnun á málinu hvort tilkynningin
á við rök að styðjast. Og ef niður-
staðan er sú að ekkert aðfinnslu-
vert kemur í Ijós er málinu bara lok-
að.“
En þú getur ekki borið á móti
því að það getur verið mjög erfitt
að sanna ávirðingar um kynferð-
islega misnotkun til dæmis?
„Já, það er náttúrlega alveg Ijóst
en menn sitja uppi með þennan
vafa. Ef að það er rétt, hvað þá?
Kynferðisofbeldismenn geta verið
að verki þó þeir séu í meðferð og
brosi framan í meðferðarfulltrúann
og allir voðalega ánægðir með ár-
angurinn. Þetta hafa margir þerap-
etar þurft að ganga í gegnum með
miklum sárindum."
Gagnrýnin í barnaverndarmál-
um beinist oft að því að sérfræð-
ingavaldið sé of mikið í þjóðfé-
laginu og frelsi einstaklingsins
ekki metið að verðleikum. Hvað
finnst þér um þetta?
„Ég sé ekki að þekking sérfræð-
inga þurfi endilega að skerða rétt-
indi einstaklinga. Þessi gagnrýni
kemur bara frá einum stað eða svo.
Hin krítíkin er miklu fyrirferðameiri
að barnaverndamefndirnar séu eitt-
hvert glundroðakennt vald sem í
raun og veru ráði ekki við sitt hlut-
verk og það vanti alla sérfræði-
þekkingu. Þetta er eins og oft í
þessum málum, algjörir öfgar í
gagnrýninni. Nú heyrist sú gangrýni
að verið sé að rífa börn af fjölskyld-
um í tíma og ótíma og hins vegar
að það sé aldrei gerður nokkur
skapaður hlutur. Þessar öfgafullu
skoðanir lifa mjög góðu lífi og það
virðist enginn spyrja hver sé raunin
í þessum málum. Það er kannski
eðlilegt að þegar rökin þrýtur þá fái
menn ofsóknarkennd en við getum
auðvitað ekki unnið þessa vinnu
eftir þeim leikreglum. Við hljótum
náttúrlega að nota þær aðferðir og
þekkingu sem við best best búum
yfir.“ ■
Tortryggni og ásakanir um ofsóknarkennd
einkenna umræðu um barnaverndarmál hér á
Selma Júlíusdóttir
fyrrverandi formaður
Félags dagmæðra
um leið og þeir kvarta yfir að frá-
sagnir fjölmiðla af barnaverndar-
málum séu einhliða og oft á tíðum
villandi.
Þeir sem gagnrýna barnavernd-
aryfirvöld eru ekki síður ósáttir við
þessa grein laganna og segja þá sem
starfa að félagsmálum stunda vald-
níðslu í skjóli þessarar lagagreinar
og komast þannig hjá því að færa
rök fyrir embættisfærslum sínum.
Þá kvarta þeir einnig yfir að kerfið
sé það lokað að oft fái þeir ekki að-
gang að öllum málskjölum í málum
sem þeir eru sjálfir viðriðnir.
Mannréttindabrot
Þessar kvartanir hafa komið til
kasta umboðsmanns Alþingis sem
komst að þeirri niðurstöðu í rök-
studdri álitsgerð að barnaverndar-
yfirvöld hafi sýnt óeðlilega stífni og
ekki veitt hlutaðeigandi aðilum
eðlilegan aðgang að upplýsingum í
málum er þá varða. I röksemdar-
færslu sinni vísaði umboðsmaður-
inn meðal annars til þess að réttur
foreldra til að annast um börn sín
nyti sérstakrar verndar samkvæmt
8. grein Mannréttindasáttmála Evr-
ópu. í skýrslu sinni sagði umboðs-
maður meðal annars orðrétt: Til
þess að ofangrcindur réttur foreldris
til að gteta hagsmuna barns og cigin
réttar við úrlausn forsjárdeilu konii
aðgagni, verður foreldri að eiga kost
á að kynna sér þau gögn sem þar
skipta tnáli. Umboðsmaður vísar
einnig til reglna varðandi almenna
dómstóla í þessu sambandi og segir
í álitsgerð sinni: Tel ég ekki eðlilegt,
að gagnger tnunur sé á aðstöðu aðila
til að kynna sér gögit eftir því, hvort
um þessi mál erfjallað af dómstólum
eða stjórnvöldum. Þá segir hann:
Það er samkvcemt framansögðu
skoðun mín, að stjórnvöldum, sem
fjalla um forsjá barna við skilnað
foreldra, sé að lögum skylt að kynna
foreldrum þau gögn, sem fyrir liggja
Stríðsástand ríkir í meðferð
barnaverndarmála hérlendis. Ásak-
anir um ofsóknarkennd ganga á
milli félagsmálakerfisins og gagn-
rýnenda þess en á undanförnum
árum hefur reglulega verið fjallað
um mál í fjölmiðlum þar sem barn-
arverndaryfirvöld eru borin þung-
um sökum. Eiginleg umræða hefur
ekki farið fram á opinberum vett-
vangi á milli opinberra aðila, sem
hafa afskipti af málefnum barna og
unglinga, og þeirra sem hvað harð-
ast hafa gengið fram í gagnrýni
sinni á barnaverndaryfirvöld. Skýr-
inguna á þessu er að miklu leyti að
finna í 5. gr. barnaverndarlaganna
sjálfra þar sem kveðið er á um að
starfslið sem vinnur að barna-
verndarmálum megi ekki skýra
óviðkomandi mönnum frá því er
þeir verða vísir í starfi sínu um
einkamál manna. Starfsmenn
barnaverndarmála vísa einatt til
þessa þegar einstök mál ber á góma
Vfffff
hjá þessum stjórnvöldum vegna
stíkra mála og beri stjórnvöldum að
hafa frumkvœði íþví efni. Jafnframt
sé foreldrum gefinn kostur á að gera
athugasemdir af því tilefni og skýra
máliðfrá sínu sjónarmiði.
Krafa um sér dómstól
Félagið Fjölskylduvernd sem
hvað einarðlegast hefur barist fyrir
breytingum í meðferð barnavernd-
armála setur þá kröfu á oddinn að
meðferð þeirra verði með þeim
hætti sem kemur fram í framan-
greindu áliti umboðsmanns alþing-
is. „Við teljum eðlilegt að aðskiln-
aður barns og foreldris fari fram
með dómsúrskurði á fyrstu stigum
mála,“ segir Pétur Gunniaugs-
son, lögfræðingur og formaður fé-
lagsins, sem telur um 140 meðlimi.
„Þó það sé formlega hægt að end-
urskoða ákvarðanir stjórnsýslunn-
ar fyrir dómi þá er það ekki raun-
hæft úrræði vegna þess að þá er bú-
Nafnleyndarákvæði
í lögum óeðlileg
og varasöm
„Ég get
I ekki skilið
j hvernig á því
| stendur að
reglur um
meðferð
barnaverndar-
j mála virðast
vera allt aðrar
en reglur um
meðferð hefð-
bundinna
sakamála. I barnamálum fær fólk
oft ekki tækifæri til að bera af sér
þær ávirðingar sem á það eru born-
ar. Ég tel það spurningu um hvort
ekki sé verið að fremja mannrétt-
indabrot þegar hver sem er getur
hringt inn ávirðingar og í framhaldi
af þeim eru gerðar skýrslur og þeir
sem í hlut eiga fá hvorki að vita
hvers eðlis kæran er né hver kom
henni á framfæri. Aðgangur að mál-
skjölum í barnaverndarmálum er
svo takmarkaður að í mörgum til-
fellum fær fólk ekki aðgang að
þeim fyrr en búið er að komast að
niðurstöðu í málinu. Barnaverndar-
yfirvöld vilja meina að fólk fáist ekki
til að kæra nema þeim sé tryggð
nafnleynd en þetta eru alveg sömu
vinnubrögð og leyniþjónustur víða
um heim nota. Við verðum að vera
á varðbergi gagnvart þessu því
enginn veit hver er næstur að lenda
í þessu. Ég er heldur ekki sátt við
framkvæmd þeirrar hjálpar sem fólk
fær frá barnaverndaryfirvöldum.
Það er iðulega sagt að öll ráð hafi
verið reynd áður en gripið er til for-
sjársviptinga en það kemur aldrei
fram hvað hefur verið reynt, hvernig
framkvæmdin á því hefur verið og
hver útkoman var við hverju atriði
fyrir sig.“
Hvaða leiðir telur þú vænleg-
astar til úrbóta?
„Ég vildi sjá félagsmálayfirvöld
senda góðar eldri konur til að að-
stoða þá sem eiga í vandræðum
inn á heimilunum en ekki bara til að
horfa á eða setja út á, eins og ég
hef grun um að sé stundum gert af
tilsjónarmönnum barnaverndaryfir-
valda. Ég held að ef þessi leið yrði
farin mundi barnaverndarmálum
fækka verulega og þau yrðu auð-
veldari viðfangs. Það er allt annað
að aðstoða fólk þannig í stað þess
að senda tilsjónarmenn til að at-
huga hvort fólk kunni þau störf sem
inna þarf af hendi innan veggja
heimilisins, þegar það er jafnvel vit-
að að það kann þau ekki. Væri ekki
eðlilegra að senda hjálp inn á heim-
ilin í stað þess að taka börnin út af
þeim og setja þau í hendur ókunn-
ugra? Þá sætu foreldrarnir ekki eftir
i hræðslu og ótta eins og nú er. Ég
get ekki séð að það sé neinum til
góðs að koma börnum fyrir á stofn-
unum og svo koma foreldrarnir í
heimsókn á meðan starfsmennirnir
horfa á. Það er fáránlegt að hafa
þetta svona.“
Heldur þú að fagþekkingu sé
beitt gegn frelsi einstaklingsins?
„Já ég tel að kerfið hafi farið út af
brautinni og fagþekkingunni sé
stundum beitt
til að skipa
fólki fyrir en
ekki leiða það
til lausna á
vandamálunum.
Það er ekki sam-
vinna ef einhver skipar manni að
gera eitthvað og ef ekki er farið eftir
því í einu og öllu fer illa fyrir manni.
Mér sýnist þetta oft einkennast af
því að fagmanneskjan álítur sig
hafa miklu réttar fyrir sér en skjól-
stæðingurinn þannig að hann fær
ekki að koma sínu máli á framfæri
heldur verður að beygja sig undir
vilja hennar. Þetta er ekki samvinna
heldur valdníðsla.
Mér sýnist til dæmis að mál Sig-
rúnar og Aðalsteins, sem verið hef-
ur í fréttum að undanförnu, sé nær-
tækt dæmi um þetta. Sigrún átti að
vera undir vernd barnaverndar fram
til 18 ára aldurs sem átti að tryggja
með sínum fagráðum að henni liði
vel, samkvæmt nýju lögunum um
starfsemi umboðsmanns barna. Ef
að þær aðferðir sem alþjóð hefur
horft upp á eru þær aðferðir sem á
að beita til að gera hana að góðri
og þroskaðri móður þá kann ég
ekkert til uppeldismála þótt ég hafi
starfað við þau í 27 ár.“ ■

landi. Almenningur fylgdist á dögunum með
einni umfangsmestu aðgerð lögregl-
unnar í umboði barnaverndaryfir-
valda og lögðust flestir á sveif
með foreldrunum í málinu. Hér
er brugðið Ijósi á nokkrar
ástæður þess hvers vegna
barnaverndarmál á íslandi
eru í jafn ströngum hnút
og raun ber vitni.