Alþýðublaðið - 16.04.1975, Blaðsíða 7

HAGNYTING ORKULINDANNA ER GRUNDVOLLUR AÐ
AUKINNI VELMEGUN OG HAGSÆLD í LANDINU
Llfsafkoma hverrar þjóðar byggist
að verulegu leyti á þeim náttúruauð-
lindum, sem land hennar býr yfir.
Lifsafkoma Islendinga, hagsæld og
velferð á undanförnum árum verður
að mestu rakin til þeirrar náttúru-
auðlindar, sem fiskimiðin umhverfis
landið geyma.
Helstu náttúruauðlindir íslands
aukfiskimiðanna eru þær orkulindir,
sem fólgnar eru I vatnsföllum og
jarðvarma. Ýmis rök hniga að þvi,
að áframhald góðra lifskjara og vel-
megunar verði i vaxandi mæli að
reisa á þessari auðlind og hag-
nýtingu hennar á komandi árum.
Oliukreppan og hækkandi verðlag
á oliu færði Islendingum eins og öðr-
um þjóðum heims sanninn um lykil-
stöðu þessarar orkulindar i búskap
þjóðanna. Oliukreppan vakti menn
jafnframttil umhugsunar um mögu-
leika þess að nota innlenda orku-
gjafa i stað innflutnings á oliu.
Við þessar aðstæður er ekki úr vegi
að skoða stöðu tslendinga i orkumál-
um og fhuga hvaða stefnu skuli
fylgja i orkumálum og orkubúskap
landsmanna.
Verður þá fyrstfyrir að lita á, hver
miklum orkulindum landið býr yfir,
hver orkunotkunin er og hvers kon-
ar, og þá i hve rikum mæli innlend
orka geti komið i stað innfluttrar
orku i formi oliu. Þvi næst er eðlilegt
að skoða hagnýtingu orkulindanna af
almennari sjónarhóli og þau viðhorf,
sem koma upp i þvi sambandi.
I. Orkulindir og
orkunotkun
6-10% vatnsafia og 4% jarðvarma
hafa verið beisluð.
Hversu stóran hluta orkulindanna
sé hagkvæmt að nýta, fer eftir verð-
lagi á öðrum orkugjöfum, sem sam-
keppni veita. Við rikjandi aðstæður
er áætlað að nýtanleg orka vatns-
falla sé um 40.000 Gwh á ári, þótt
vera megi, að vegna umhverfis-
ástæðna verði ekki talið ráðlegt að
nýta nema um eða innan við þrjá
fjórðu hluta þessarar orku. I jarð-
varma er giskað á, að fyrir hendi sé
tvöfalt þetta orkumagn eða um
80.000 Gwh. Orkuvinnsla vatnsafls-
stöðva var um 2.200 Gwh á árinu 1973
og hefur væntanlega verið svipuð á
árinu 1974.
Hinn beislaði hluti orkunnar i fall-
vötnum er þannig 6-10% af nýtan-
legri orku þeirra. Orkuvinnsla úr
jarðvarma og þá einkum i hita-
veitum, er áætluð um 3.000 Gwh eða
um 4% þeirrar orku, sem talin er
fólgin i jarðvarma. Nýtingarhlutfall
jarðvarma er mismunandi eftir þvi
til hvers konar nota hann fer. Við
raforkuframleiðslu er hlutfallið yfir-
leitt 10-20%, en stundum lægra.
60% orkunotkunar er innflutt I formi
oliu.
Á árinu 1973, var talið að heildar-
notkun Islendinga hefði numið um
13.400 Gwh. Um 18% orkunotkunar-
innar var framleiddur i vatnsafls-
virkjunum, og séð var fyrir um 23%
orkunotkunarinnar frá jarðvarma,
einkanlega með hitaveitum, en lang
stærstur hluti orkunotkunarinnar
eða 59%, var innfluttur i formi oliu.
60% oliunotkunar fara til bifreiða
skipa og flugvéla.
Innflutningsverð oliu (cif) nam um
5.800 milljónum á s.l. ári. Um
fjórðungur þessa verðmætis mun
hafa verið til skipa, um fjórðungur til
bifreiða og vinnutækja og um fjórð-
ungur til húsahitunar. Um 10% fóru
til notkunar i flugvélum, um 10%
fóru til verksmiðjurekstrar og um
5% til framleiðslu rafmagns i
diselvélum.
Innlend orka getur komið i stað um
30% af oiiuinnflutningi
Nötkun innlendra orkugjafa i stað
oliu til skipa, bifreiða, vinnutækja og
flugvéla er augljóslega ýmsum ann-
mörkum háð. Innlend orka getur á
hinn bóginn komið i stað oliu til hús-
hitunar, raforkuframleiðslu og e.t.v.
aðnokkru til verksmiðjurekstrar. Að
likindum mun þó verða hagkvæmt að
nota diselafl eitthvað til vara og til
að mæta mesta álagi til raforku-
framleiðslu. Á sama hátt kemur til
greina að nota oliu i fátiðum kulda-
köstum til að auka afköst hitaveitna,
sérstaklega hitaveitna frá rafkynt-
um hitunarstöðvum, sem álitlegar
þykja fyrir ýmsa þéttbýlisstaði.
Ennfremur er senilegt að einhver
húsahitun yrði áfram oliukynt, þótt
stefnt yrði að sem fyllstri notkun inn-
lendrar orku til þessara þarfa.
Að öllu samantöldu mun fært að
minnka oliuinnflutning um 25-30%, ef
það mark væri sett að koma á inn-
íendri orkunotkun hvarvetna þar
sem þess er kostur. Svarar það tii 1,5
milljarða króna gjaldeyrissparnaðar
á árinu 1974. Langmestur hluti
spamaðarins kæmi fram i húshitun.
Breytingin mun, þó óhjákvæmilega
taka nokkur ár.
Þurfum um 680 Gwh í rafhitun eða
um 2% af nýtanlegu vatnsafli.
Nú njóta um 46% landsmanna
hitaveitna, um 47% kynda með oliu,
en 7% nota rafhitun. Aætlað er, að
jarðvarmaveitur geti náð til 66-70%
landsmanna, en hin 30-34% myndu
þá nota rafhitun. Samkvæmt þessu
kæmi hitaveita i stað um helmings
núverandi oliukyndingar og um
helmingur hennar færi á rafhitun.
Við þessa breytingu ykist raforku-
notkun tii húsahitunar um nálægt 680
Gwh á ári, ef hún væri komin á árið
1980, en það eru aðeins 2-3% af
nýtanlegu vatnsafli á Islandi.
Til þess að rafmagn og hitaveitur
leysi oliu af hólmi til húshitunar með
ofangreindum hætti, þarf verðið á
vatni og rafmagni til húseigenda að
vera lægra en tilsvarandi kyndingar-
kostnaður með oliu. Ef kostnaðar-
verð á rafmagni til húshitunar eða
heitu vatni frá varmaveitum reynist
hærra en samsvarandi olíu-
kyndingarkostnaður, verður að
breyta verðlagningarhlutföllum með
skattiagningu á oliu, ellegar selja
rafmagn og hitaveituvatn undir
kostnaðarverði, svo framarlega sem
hið þjóðfélagslega markmið að
draga úr innflutningi oliu á að vera
ráðandi. Einkum mun þetta eiga við
um samkeppnishæfni rafmagns.
Væru almenn hagkvæmnissjónarmið
lögð til grundvallar, yrði rafhitun að
öðrum kosti óraunhæf.
Þótt raforka yrði nýtt til húshitun-
ar samkvæmt framansögðu, er þar
sýnilega um að ræða mjög litinn
hluta þeirrar orku, sem fólgin er i
fallvötnum landsins.
Hagnýting orkulindanna getur orðið
grundvöllur aukinnar velmegunar.
Heimurinn býr við orkuskort og i
honum hefur rikt orkuhungur. Verð á
orku á heimsmarkaði hefur farið si-
hækkandi á undanförnum árum.
Virkjunarmöguleikar vatnsfalla i
Vestur-Evrópu og Bandarikjunum
munu flestir hafa verið nýttir. Orku-
skorturinn er knýjandi vandamál i
flestum löndum, rikum og fátækum.
Jafnvel oiiuframleiðslurikjunum er
það áhyggjuefni hve ört þarf að
ganga á oliulindirnar.
Takist að nýta á hentugan hátt
hinar auðugu orkulindir Islands, yrði
það i senn grundvöllur að aukinni
velmegun og hagsæld í landinu og
nokkurt framlag til að draga úr
áhrifum orkuskortsins f heiminum.
Hagnýting þeirra er að ýmsu leyti
frábrugðin hagnýtingu hinna megin-
náttúruauðlinda landsins, fiski-
miöanna. Fiskimiðin verður að
vernda gegn ofveiði, svo að fisk-
stofnamir geti endurnýjað sig með
eðlilegum hætti. Orka failvatna og
jarövarma er ekki þessum tak-
mörkunum háð. Svo lengi sem sólin
skin mun vatn halda áfram að renna
oghveriraðspúaheituvatni og gufu.
Það sem virkjað er i dag, er á engan
hátt glatað og við breyttar aðstæður
að nokkrum áratugum liðnum og
virkjunarframkvæmdum afskrifuð-
um, má ryðja þeim úr vegi og nýta
orkulindirnar með öðrum hætti, ef
hentugra virðist. Á hinn bóginn er sú
orka, sem óbeisluð er i dag, með öllu
glötuð og kemur engum til góða
siðar, hvorki Islendingum né öðrum.
Það er þvi fásinna að tala um að
geyma orkulindirnar óbeislaðar til
seinni tima eins og um verndun
þeirra væri að ræða, ellegar einhvers
konar sparnað. Virkjun orkulind-
anna er þvi eðlilegt markmið, þótt i
ýmis horn þurfi að lita við fram-
kvæmd þeirrar stefnu.
Innlend orkunotkun íslendinga við
núverandi atvinnuhætti mun á hinn
bóginn ekki nýta nema litið brot af
þeim orkulindum, sem landið býr yf-
ir. Hagnýting orkulindanna hlýtur
þvi að grundvallast á beinum eða
óbeinum útflutningi orku. I siðara
tilvikinu sem útflutningur fram-
leiðsluvöru, sem er orkufrek, en hún
mun nær undantekningarlaust flokk-
ast undir stóriðju.
tsland á að geta náð hagstæðum
samningum um stóriðju.
Aðstaða íslands til þess að láða að
sér stóriðju, byggist fyrst og fremst
á lágu orkuverði, en fleiri kemur þó
til skjalanna. Lega landsins miðað
við hina stóru markaði i Vestur-
Evrópu og Ameriku, er tiltölulega
góð, einkum i samanburði við þau
svæði,semhelst geta boðið raforku á
samsvarandi verði, þvi að þau eru
langtum fjarlægari. Aðstaða til
hafnargerðar er ennfremur viða
betri á íslandi, en gerist annars
staðar og hér er landrými nægilegt.
Þá mun stórnmálaástand teljast
tryggara og pólitiskar viðsjár minni
hérlendis en i ýmsum öðrum lönd-
um, sem helst bjóða upp á orku á
lágu verði, en þau eru mörg hver
meðal nýfrjálsra rikja. Skiptir slikt
auðvitað miklu máli fyrir fyrirtæki,
sem ætla að eiga hlut að stórum fjár-
festingum. Loks er islenska þjóðin
vel menntuð og þvi kostur á góðu
vinnuafli.
Að öllu þessu samanlögðu, er ljóst,
að staða Islands i samkeppni við
aðra um stóriðju er góð. Þetta mætti
lika orða svo, að möguleikar Islands
til að ná hagstæðum samningum
vegna stóriðju séu góðir. Orkufrekur
iðnaður á tslandi á að geta keypt
orku á svo háu verði að landsmönn-
um sé hagur að, og gera þeim um
leið kleift að fá orku til eigin þarfa
frá stórum og hagkvæmum virkjun-
um. Aðrir , kostir orkufreks
iðnaðar eru þeir, að hann greiðir til-
tölulega há vinnulaun og veitir mikl-
ar gjaldeyristekjur á hverja selda
orkueiningu og á hvern starfsmann.
Fjölþjóðafyrirtækin hafa töglin og
hagldirnar I framleiðslu orkufreks
iðnvarnings.
Til ókosta má telja að flestar
greinar orkufreks iðnaðar eru að
langmestu leyti á valdi fáeinna
stórra fjölþjóðafyrirtækja eða fyrir-
tækjahringa. Þessi fyrirtæki búa yfir
þeirri viðskipta- og tækniþekkingu,
sem þarf til öruggs rekstrar, þau
hafa úrslitaitök i hráefnismörkuðum
og þau ráða yfir sterkum sölukerfum
fyrir hina unnu vöru. Af þessum sök-
um er annars vegar mjög örðugt að
ryðja óháöum fyrittækjum braut á
þessu sviði, en að hinum þræðinum
gerir þessi aðstaða kröfu til sér-
stakrar, vandasamrar og vand-
virknisiegrar samningagerðar af
hálfu aðila eins og íslands, sem
tryggja vill hlut sinn i samskiptum
við slik fjölþjóðafyrirtæki. Islending-
um mun þannig reynast torvelt að
byggja upp stóriðju öðruvisi en i
samstarfi við fjölþjóðafyrirtæki,
sem haslað hafa sér völl i viðkom-
andi greinum. Þetta verður að horf-
ast i augu við, hvort sem mönnum
likar það betur eða verr. Samninga
við þessa aðila verður þvi að vanda
mjög að allgri gerð.
Ofbjóðum ekki náttúru landsinsog
f orðu mst m enguna rv anda m ál
iðnaðarlandanna.
Umhverfissjónarmið, náttúru-
vernd og mengunarvarnir, þarf
flestu fremur að hafa i huga þegar
ákvarðanir eru teknar um virkjanir
eða stóriðju. Við verðum að vera við
þvi búin að hætta við vegna um-
hverfisvandkvæða einhverjar þær
framkvæmdir sem að öðru leyti
virðast hvað hagkvæmastar eða
breyta þeim i kostnaðarsamara horf.
Sérstaklega þarf að gæta fyllstu
vandfýsni við val á iðngreinum og
iðntækni til að forðast mengunar-
vandamál iðnaðarlandanna. Ef með
gát er farið, má þó væntanlega finna
svigrúm, bæði til virkjana og
stóriðju, án þess að ofbjóða náttúru
landsins.
Virkjanahraði ráðist af vinnuafls-
sjónarmiðum.
Varðandi það, hve ört skuli ráðast i
virkjanir, hlýtur það sjónarmið að
ráða, hvernig nýting orkunnar sam-
rýmist best þjóðarhag. Með ári
hverju kemur aukið vinnuafl til
starfa á Islandi, en óliklegt er, að
landbúnaður, fiskveiðar og fisk-
iönaður taki við þessu aukna vinnu-
afli. Þvi virðist eðlilegt, að hraði
virkjunarframkvæmda miðist fyrst
og fremst við það hve ört vinnuafl
bætist við og ekki sé ráðist I að reisa
ný orkuver og verksmiðjur örar en
svo, að islenskt vinnuafl sé fyrir
hendi, til þess að taka við þeim störf-
um, sem þannig skapast.
EFTIR KJARTAN
JÓHANNSS0N
FYRSTI HLUTI
Kvikmynd
Oft veltir lítil þúfa þungu hlassi
Laugarásbió
Flugstöðin 1975
Leikstjórn:
Aðalhlutverk:
Jack Smight
Karen Black
Charlton Heston
George Kennedy
Efrem Zimbalist, yngri.
Susan Clark
Helen Reddy
Dana Andres
Myrna Loy
(Glora Swanson)
Tónlist: John Cacavas
Handrit: Don Ingalls
Tveir punktar.
Flug 409 hefur verið snúið til Salt Lake
City, vegna slæmra lendingarskilyröa I Los
angarmr
P Hvað[
ertu aö gera
En hann er elsti\ f Vegna þess, N.
/ og besti vinur þinn — \ í hvað það er erfitt' \
j Hversvegna ætlarðu- \ aðniðastá I
að níöast svona 1 \ á BESTA VINI / V ÓVÍNlíM SINUM! J
] V ÞINUM? /
\.
-j. 1 CZZ3CZI

S225
Angeles. Farþegar sýna misjöfn og margvis-
leg viöbrögö við þessum krók á leið sinni, en
flestir þeirra sætta sig þó við hann, án þess að
mögla i óhófi. Lítil einkaflugvél, sem flogið
er af kaupsýslumanni á heimleið er einnig
snúiö til Salt Lake og þannig leiðir veðurfar
þessa tvo aöila — risann og mýfluguna — til
samfunda i háloftunum. Skömmu fyrir lend
ingu I Salt Lake, þegar flug 409 er farið að
lækka sig og farþegar hafa spennt sætisólar
sinar, kemur babb i bátinn um borð i litlu
einkaflugvélinni, þvi flugmaður henna fær
hjartaáfall og missir við það stjórn á vél
sinni, sem steypist niöur á við og lýkur ferö
sinni og ferli á búk risaþotunnar.Litla vélin
splundrast að sjálfsögðu viö áreksturinn og
stórt gat kemur á stjórnklefa þotunnar.
Skömmu siðar berst flugumsjón Salt Lake
flugvallar neyöarkall frá yfirflugfreyju þot-
unnar: „Þaö rakst eitthvað á okkur.... áhöfn-
in ýmist látin eða hættulega slösuð... hjálpið
okkur, I guös bænum hjálpiö okkur.”
Flugstööin 1975 er gerð eftir einni af hug-
dettum rithöfundar að nafni Arthur Hailey,
sem hefur sérhæft sig I lýsingum á daglegu
llfi fyrirtækja og stofnana, svo sem flug-
stööva, sjúkrahúsa og hótela. Hún er enn-
fremur gerð samkvæmt viðurkenndri stór-
slysamyndaforskrift, sem fellur nokkuð vel
að verkum þessa höfundar. Arekstur tveggja
flugvéla I lofti er atburöur sem á sér fordæmi
{flugsögunni og veröur að telja möguleika á
siikum slysum vaxandi I dag, hvað sem líður
aukinni öryggistækni i flugvélum og á flug-
völlum. Kynni áhorfenda af áhöfn þotunnar,
farþegum hennar og öörum þeim, sem við
sögu koma, eru einnig leyst hnökralaust af
hendi og samsetning hópsins gæti vart verið
betri. 1 áhöfn flugvélar skal vera einn mið-
aldra, föðurlegur flugstjóri, einn léttlyndur
Rómeó og einn tiltölulega venjulegur maður,
auk flugfreyjanna, sem að sjálfsögðu eiga að
vera fallegar og „sæðisþyrstar” með af-
brigðum, utan ein, sem má gjarna hafa upp-
götvað kosti trúmennskunnar og fánýti þess
að fá flugmann i einnar nætur heimsókn. Far
þegana er einnig hægt að afgreiöa sam-
kvæmt forskrift; einn dauðadrukkinn og
nokkrir vel rykaðir, einn sveittur og fölur af
hræðslu, annar sem hylur hræðslu sina með
málæði, eiginkona og barn eins af stjórnend-
um flugfélagsins (úr þvi að vélin á að verða
fyrir áfalli), að minnsta kosti eitt stykki af
frægu fólki (I þessu tilviki Glora Swanson),
sjúklingur, sem kemst I alvarlega lfshættu
vegna tafa og seinkunar og svo að sjálfsögðu
eitthvað af börnum. Þaö mætti lengi telja á
þennan máta, þvi hver og einn af farþegum
vélarinnar er útreiknaöur og skapaður af
ýtrustu nákvæmni. Aðeins eitt atriði stingur
mann þar: konan með útsaumana ætti að
vera mikiö eldri og segja má að stjórnendur
myndarinnar hafi þar brugðist formúlunni
sinni.
Það er raunar ekki mikið fleira að segja
um þessa mynd. Leikur manna er allur í
meðallagi, nema hjá Charlton Heston, sem
kemst ekki upp úr kjallaranum. Þaö vekur
enginn sérstaklega athygli manns, nema ef
vera kynni Helen Reddy, með langa nefiö og
söngröddina. En, forskrift er jú alltaf for-
skrift og þaö sæmir ekki aö búast við óvænt-
um atvikum I kvikmynd sem framleidd er
samkvæmt einni slikri. Að sjálfsögðu er allt-
af gaman að þvi að sjá fólk standa sig vel og
vinna afreksverk, likt og yfirflugfreyja I flugi
409 gerir, en það tilheyrir einnig forskriftinni
og kemur vart nokkrum manni á óvart. Þátt-
ur Hestons I myndinni ris hvað hæst þegar
hann lætur slaka sér úr þyrlunni, með orðum
Messiasar: „Látið mig slga... áður en ég
skipti um skoðun.” Þetta eru orðin sem
Kristur ku hafa mælt til föður sins i Getse
mane forðum og ef til vill þykir Heston ekki
ósæmandi að ljúka leikferli sinum með þeim
sömu orðum, enda augljóst frá upphafi
myndar að hann er i hlutverki hins frelsandi
engils.
1 stuttu máli: myndin um Flugstöðina 1975
þótti mér ekki sannfærandi og langt frá því
að vera góð. Hún verður þó að teljast þokka-
leg, rétt eins og þeyttur rjómi, sem staðið
hefur full lengi á stofuborðinu. Tveir puntkar
og skilyrðislaust sett 1 flokk með Poseidon.
H.Karl.
Þeir, sem ekki reykja, eru í meirihluta hér á landi, og þess
vegna eiga þeir að ráða lögum og lofum. Þetta fólk
hefur verið tillitssamt við reykingamenn og lítið
kvartað yfir þeim óþægindum, sem mengun af tóbaksreyk
hefur vaidið því. En nú hafa vísindin lagt þeim
í hendur beitt vopn í réttindabaráttu þeirra með því
að sanna, að reykurinn er heilsuspillandi
fyrir þá, sem eru í návist reykingamanna.
Þeim, sem ekki reykja, er sama, þótt reykingafólk valdi
sjálfu sér heilsutjóni, — en það hefur
engan rétt á að eitra fyrir öðrum.
Reykingamenn ættu því að sýna tillitssemi og reykja ekki,
þar sem annað fólk er nærstatt, — eða velja
þann kostinn, sem öllum er fyrir beztu:
Segja alveg skilið við sígarettuna og leita eftir hollari
félagsskap.
SAMSTARFSNEFND UM REYKINGAVARNIR
V106
&
Miðvikudagur 16. april 1975
Miðvikudagur 16. april 1975