Alþýðublaðið - 16.03.1976, Blaðsíða 7

7
alþýóu-
blaöió Þriðjudagur 16. marz 1976
D NATO EDLILEG
VOPNLAUSRAR
IÐSJÁLUM HEIMI
þátt i stjórn með kommúnistum.
Hafði litla trúa á þeirra heilind-
um. Vel má einnig vera, að þar
hafi blandast inn i min afstöðu,
að mér þótti afstaða Sjálf-
stæðismanna 1942 heldur ekki
aðlaðandi. En það sem reið
baggamuninn, var, að svo fast
var sótt eftir þátttöku okkar, að
það má segja, að gengið væri
hispurslitið að öllum okkar
kröfum, sem byggðar voru á
ályktunum siðasta flokksþings
okkar. Það hefði verið næstum
broslegt, að þekkjast ekki þau
boð, sem flokkurinn fékk.”
„En þú varst sjálfur frá-
hverfur ráðherradómi?”
„Já,algerlega, þó að mér væri
lagt af flokksstjórn. Mig fýsti
ekki að sitja i stjórn með
kommúnistum. Það var einnig
völ á ágætum og mikilhæfum
flokksmönnum þeim Emil Jóns-
syni og Finni Jónssyni, sem ég
haföi lengi starfað með og hafði
fyllsta traust á. Það sýndi sig
einnig, að þeir brugðust hvorki
trausti minu né flokksins og
ræktu störf sin með skörungs-
skap, sem þeim var jafnan lag-
inn, hvað sem þeir tóku sér fyrir
hendur.”
„Og þú telur að staðið hafi
verið við fyrirheit, sem flokkur-
inn fékk við stjórnarmyndun-
ina?”
„Já, það tel ég. Raunar tók
fljótlega að bera á sérsjónar-
miðum kommúnistanna sem
mig haföi grunað og stjórnin
varð ekki langlif, en stjórnar-
forystan stóð við sitt.”
„Stefanía”
1947-
1949
„En svo myndáöir þú stjórn
1947, sem almennt gekk undir
nafninu Stefania. Hver voru
helztu tildrög þess?”
„Það fór sem mig hafði frá
upphafi grunaö, að kommúnist-
ar myndu ekki una lengur i ný-
sköpunarstjórninni en meðan
ölið væri á könnunni. Þeir slitu
stjórnarsamvinnunni vegna
miskliðar um samninga við
Bandarikjamenn um Kefla-
vikurflugvöllinn seint á árinu
1946.
Langvinn stjórnarkreppa
fór I hönd, og loks gafst Ólafur
Thors upp við stjórnarmyndun
snemma árs 1947 eftir að hafa
þráreynt að endurnýja stjórn
sina.
Forsetinn, hr. Sveinn Björns-
son sneri sér til min með beiðni
um að reyna stjórnarmyndun.
Ég hefi gert rækilega grein fyrir
þessu i minningabók minni, og
get þvi sleppt að ræöa um þær
æfingar, sem fram fóru af hálfu
kommúnista, sem voru þessu á-
kaflega mótfallnir og fram-
sóknarmanna, sem voru heldur
ekki hrifnir. Stuðning mins
flokks hafði ég hinsvegar, og
eftir að kommarnir neituðu við-
tölum um stjórnarmyndun
undir forsæti minu voru þeir
auðvitað úr sögunni.
Jákvæð svör fékk ég frá hin-
um flokkunum, þótt ég vissi, að
þar var engan veginn fullkomin
samstaða. Þinglið Alþýðu-
flokksins var heldur ekki á einu
máli um samstjórn með
borgaraflokkunum, en megin-
hluti þingmanna og miðstjórnar
stóð óhvikult að baki mér.
Eftir allmikið af viðtölum
samdi ég drög að samstarfs-
samningi og fékk þau svör, að
borgaraflokkarnir samþykktu
þau sem viðræðugrundvöll og
mikill meirihluti þingliðs og
miðstjórnar Alþýðuflokksins
var þeim meðmæltur.”
„En hvað tók þetta langan
tima, og hvernig var viðhorf
forsetans til þessa samninga-
þófs?”
„Viðræðurnar stóðu frá 8.
janúar og út mánuðinn. Forset-
inn var mér mjög ráðhollur og
framlengdi fresti i þvi skyni að
mér væri fært að kafa sem bezt i
málin. Hann lét það jafnvel i
ljós, að hann væri tilbúinn til að
samþykkja þann ráðherralista,
sem ég bæri fram, og enda þótt
það væri einlit flokksstjórn-
minnihlutastjórn.
Þegar hingað var komið,
leitaði ég álits þingliðs og mið-
stjórnar á hugmyndinni um
minnihlutastjórn flokksins. Til-
laga um það var samþykkt ein-
róma,ef til þess þyrfti að koma.
Ýmis minniháttar atriði voru
tekin að skjóta upp kollinum i
afstöðu borgaraflokkanna, sem
timafrekt var að snúast við.
Eftir að hafa athugaö um ráð-
herralista og verkaskiptingu i
einlitri flokksstjórn, tilkynnti ég
samninganefndum þeirra, að ég
myndi mynda minnihlutastjórn,
ef samningar tækjust ekki þann
dag (3. febrúar).
Svo fór að samningar tókust
og báðir flokkarnir höfðu til-
nefnt ráðherra af sinni hálfu og
samþykkt verkaskiptingu siðla
kvölds. Emil Jónsson valdist ti)
ráöherradóms frá Alþýðu-
flokknum auk min. Var mér það
ómetanlegur styrkur.”
Viðfangs-
efnin í
hnotskurn
„Hvert var brýnasta verk-
efnið, sem stjórnin þurfti við að
snúast?”
„Þau voru raunar nokkur,
þótt aðeins sé stiklað á stóru.
Gjaldeyrissjóðurinn, sem var
allgildur i striðslokin, var þá
nær þurrausinn, dýrtið og verð-
bólga fóru að, og atvinnuvegirn-
ir stóðu höllum fæti.
Sett voru lög um innflutnings-
verzlun og verðlagseftirlit og
fjárhagsráð, til að koma jafn-
vægi á við útlönd. Lög um
eignakönnun voru samþykkt.
Þá voru sett lög um lækkun
vöruverðs og kaupgjalds, en
kaupgjaldslækkunin nam allt að
10%. Gaf þetta þann árangur, að
framleiðslukostnaður jókst ekki
þrátt fyrir nokkrar grunnkaups-
hækkanir á timabilinu.
Dregið var úr útlánum bank-
anna og stefnt að hallalausum’
rekstri rikisbúskaparins.”
„Og hver varð svo árangur-
inn?”
„Fljótlega miðaði i áttina, þó
við ramman væri reip að draga.
Rétt er að benda á, að greiðslu-
hallinn við útlönd, sem hafði
farið verulega vaxandi á undan-
förrium árum, lækkaði á árinu
1948 í 50 milljónir úr 242 milljón-
um árið áður.”
„En hvað um samskipti við
aðrar þjóðir?”
„Ég tel, að tvennt hafi komið
til, sem eftirminnilegast var frá
þessum tima, ef til vill ekki sizt
fyrir deilur, sem það olli og
frambúðaráhrif.
Marshallsamningurinn, sem
samþykktur var milli tslands og
Bandarikjanna 3. júli 1948, færði
íslendingum mikla björg i bú og
aðstöðu til umsvifa, þótt rikis-
stjórn min nyti þar ekki nema
litils af. Siðari stjórnir uppskáru
af honum.
Sjálfstæðisflokkurinn stóð,
auk Alþýöuflokksins einhuga
með þessum samningi, það ég
bezt veit, en Framsóknarmenn
voru þar talsvert tvibentir.
Hitt var innganga fslands I
Atlantshafsbandalagið, sem olli
miklum deilum, einnig innan
Alþýðuflokksins. Ekki tel ég
þörf að rekja þau ólæti, sem
kommúnistar og aðrir æsinga-
menn viðhöfðu við þinghúsiö
þann 30. marz 1949. Það er hins-
vegar skoðun min, að innganga
íslands i Nato, og vera þess i
bandlaginu hafi verið og sé eðli-
leg nauðsyn vopnlausrar þjóðar
i viðsjálum heimi.”
„En hvað viltu segja um orð-
ræður manna um, að Nato veiti
okkur ekki vernd gegn Bretum i
fiskveiðideilunni, og þvi ættum
við að segja okkur úr lögum við
það?”
„Að minu viti er hér um að
ræða heldur aumlegt bull. Við
skulum gæta að þvi, að þó við
höfum tekið okkur 200 milna
fiskveiðilögsögu og byggjum
þar á neyðarrétti, sem vissu-
lega vegur þungt, höfum við
ekki alþjóðalög aö baki.
Meðan svo standa sakir, getur
Atlantshafsbandalagið beinlinis
alls ekki skorizt i leikinn með
vopnavaldi. Þetta virðist of
mörgum sjást yfir, en er þó
mergur málsins.”
„Hvað viltu segja um sam-
starf innan stjórnar þinnar?”
„Það var lengstaf gott, þó
menn væru misjafnlega sam-
mála i einstökum atriðum. Ég
tel samráðherra mina hafa ver-
ið mikilhæfa menn, sem í hvi-
vetna reyndu að vinna að
þjóðarheill. Þeir áttu, eins og ég
raunar sjálfur, ekki ætið sam-
hug að fagna i flokkum sinum,
sem jók þeirra vanda. Meira
bar á allskonar óróa i Fram-
sóknarflokknum, sem lauk með
þvi, að ráðuneytið varö að segja
af sér. En það er mitt mat, að
ráðherrar flokksins væru ekki
hlynntir þeirri ráðabreytni, og
mér er ánægja að segja, að ég
reyndi bá ætið að fullum
drengskap.
Ég vil ekki ljúka þessu spjalli
án þess að minnast á þátt for-
setans, hr. Sveins Björnssonar.
Samskipti við hann voru mér
ætið ánægjuefni, vegna áhuga
hans og velvildar. Ég naut
mikils góðs af viðtækri þekk-
ingu hans á utanrikismálum, og
þá af honum mörg heilræði. 1
minum huga er bjart yfir minn-
ingu hans.
Það er ekki mitt að dæma um
árangur stjórnarstarfa minna.
Það verður sagan aö gera og
þeim dómi verða allir aö hlita.”
—OS.
Stefán Jóhann Stefánsson
„Dómi sögunnar verða
allir að hlita, hvort sem
þeim likar betur eða verr,
stjórnmálamenn ekki
siður en aðrir, ef af þeim
fer nokkur saga.”