Vísir - 09.11.1971, Blaðsíða 7

VlSIR. Þriðjudagur 9. nðvember 1971.
cyWenningarmál
Olafur Jðnsson skritar um bókmenntir
Hugsjónir og veru-
leiki
Bjarni Benediktsson frá
Hofteigi:
Bðkmenntagreinar
Einar Bragi bjó til
prentunar
Reykjavík, Heimskringla
1971. 390 bis.
T þessarj bók eru um það bil
80 greinar og ritgerðir frá
19 árum, 1948—67. Á þeim
tima skrifaöi Bjarni Benedikts
son frá Hofteigj ritdóma að
staðaldri í Þjóðviljann um 12
ára skeið, 1948 — 59 en eftir
það einkum í Frjálsa þjóð. í
bókariok eru taldar nær 400
greinar aðrar um bókmenntaleg
efni eftir Bjarna í ýmsum blöð-
um og tímaritum.
T'' reinarnar i bókinni flokkar
útgefandi í fjóra .staði eft
ir efni þeiiTa, og er þátturinn
um samtímabókmenntir eins og
vænta m(ftti langsamlega fyrir-
feróarmestur, meira en helming-
ur bókarinnar, en aðrir efnisþætt
ir eru um eldri bókmenntir, er-
lendar bókmenntir og um hlut
lista í þjóðlffinu.
Ýms. viðfangsefnj Bjarna í
þessum síðastnefndu greinum
hans koma kunnuglega fyrir enn
f dag: vanmáttur íslenzkrar leik
ritunar og vanræksla Þjóð-
leikhússins á því sviði, laim og
kjör listamanna og nauðsyn á
starfsfé handa listum, og er
viðiíka skoðunum aðfi-noshim
og ábendingum og í greinum
hans ennþá iðulega hreyft í um
ræðum um þessi efni. Það
breytist ekki ýkja margt á
hverjum óratug í íslenzku menn-
ingarlífi. En kynlega er þessi
flokkur fáskipaður og einhæfur
hjá höfundi með brennandi pöli-
tiskan og félagslegan áhuga
Bjarna frá Hofteigi. Ætla mætti
samt að úrval úr bókmennta-
gagnrýni og greinum um önn-
ur menningarmál eftir höfund
sem að staðaldri fjallar um þessi
efnj í dagblaði veitti jafnharðan
nokkurt yfirlit yfir atburðarás
sinna tima, breytileg ábugamál
og umræöuefni á þessu sviði
ekki síður en helztu verk- og
höfunda, strauma og stefnumið
í bókmenntunum frá árj til árs.
En þegar litið er yfir þáttinn
um samtímabókmenntir hér í
bókinni reynist einnig hann kyn
lega glompóttur, Hér eru t. a.
m. umsagnir um ýmsar bækur
eftir Halldör Laxness frá ár
unum 1948—66 Atómstöðinni
tii Dúfnaveizlunnar — en Bjami
hefur ekki skrifaö um Gerplu.
Hann fjallar i nokkrum grein-
um af meirj og næmari -Hn-
ingi en aðvir hafa gert um nokkr
ar bækur Stefáns Jónssonar, en
um hans mesta verk, Veginn að
brúnni, skrifar Bjarni ekki. Þarf
laust er að leita umsagna um
aðra atkvæðamestu skáldsögu-
höfunda í kynslóðinni eftir
Laxness, Ólaf Jóh. Sigurðsson
og Guðmund Dariielsson í bók-
inni, og um formbylting skáld
skaparins, hina nýju ljóðiist sem
fram kom áratuginn eftir stríð
fjallar Bjarni frá Hofteigi lítt
eða ekki.
Oókmenntagremar Bjarna frá
Hofteigi eru með öðrum
bókmenntum
orðum ekki „annáll bókmennt
anna“ áratugina eftir strið, og
yrðu það vist ekkj þótt efnis
vali væri öðruvísj hagað. En
skýringin á ýmsum glompum ’i
efní bókarinnar er reyndar jafn
einföld og hún er nærtæk: sann-
Ieikurinn mun vera sá að Bjarni
hafj ekki einu sinni á bíaða-
mannsárum s’inum við Þjóðvilj
ann átt þess kost að gefa sig
óskiptan að þvi að fjalla um
bókmenntir og menningarmál.
Þessi bók mun að mestu eða
öilu leyti samin í tómstundum frá
öðrum erilsömum skylduverkum.
— það er skýring á ýmsum tak-
mörkunum hennar og verður í
senn til marks um það hverju
Bjami hefði getað annað á
þessu sviði við betri kjör. En
vafalaúst hefði greinasafn hans
um samtímabókmenntir litið
öðruv’isi út hefði honum sjálfum
auðnazt að ganga frá þvi til
útgáfu
P’n máj er að víkja frá því
sem þessi bðk er ekki að
því sem í hennj stendur.
Bjarni Benediktsson frá Hof-
teigi var eins og Einar Bragi
segir í hlýlegum formálsorðum
„stefnuboðandi gagnrýnandi",
bar að bókmenntum meðmðtað'
ar róttækar skoðanir á pólitík
— og pólitík hans tók til menn
ingar- og þjóðræknisefna ekki
siður en beinna þjóðfélagsmála.
Hann gerir þá kröfu tii skáld
skapar að hann taki þátt í lífi
og striði sinnar tíðar, einangri
sig aldrei frá manninum sjálf-
um og vanda hans — lifi á og
af „réttri“ sögu- og heimskoðun.
Skilningur hans og smekkur á
bókmenntir, krafa til þeirra kem
ur að minni hyggju betur fram í
ýmsum greinum hans urn eldri
og kiassískar bókmenntir og
höfunda en f flestum samtiðar
dómum.
„Það er eins og nútímamað
ur sé að tala viö okkur af
þessum fornu blöðum þessi orð
hefðu getað staðið í Þjóðviljan
um í fyrradag,1' segir t. a. m.
í grein um Heinrich Heine, frá
1954. „Hér er freisi fólksins á
dagskrá. Niður með kúgarana!
stendur þar — og það er ekki
óraunhæft skraf, heldur byggt
á jaröneskum staðreyndum, tulk
að á auðugu aiþýðumáli, með
sífelldri ski'rskotan til hiuta sem
við þekkjum öM úr daglegu iifi.“
Og í annarri grein tveimur ár-
um síðar: „í hjarta Heines lýst-
ur saman stormum og straum
um þess tíma sem hann lifði,
og það er til marks um mátt
hans að í þeim átökum vanð
hann ekkj rekald, eins og raun
in hefur oröið á um margan
næman og viðkvæman anda,
heldur hófst hann með stórum
brag yfir andstæðurnar, túlk-
aði öll manndómsár sín geiglaus
ar skoðanir, skapaði stóra list
af þversögnum aldarinnaT sem
börðust um brjóst hans.“
í þættinum um erlendar bók-
1 menntir fjallar Bjarni af að
dáun um Jack London og
Nordahl Grieg meðal annarra
— baráttumenn og boðberendur
lýðfrelsis og sósíalisma bylt-
ingarinnar sem koma skai. Af
skáldum 19du aldar á íslandi
eru Bólu-Hjálmar. Gestur Páls-
son Þorsteinn Erlingsson,
Stephan G. Stephansson hans
menn.
„Þú ættir að lifa núna, Gest-
ur, og sjá hvernig alþýðan þVn
leggur undir sig heiminn sigr-
ar auðvaldið, gerist nienntuð og
hamingjusöm,, og hvernig fólkið
þitt hérna heima hefur bundizt
samtökum um sigurinn og fram-
tíðina," segir hann í grein um
Gest Pálsson 1952. „Miðað við
það dauða svartnætti er grúfð-
ist yfir stórum hlutum heims-
ins á dögum Stephans G.
Stephanssonár mætti segja að
nú sé risinn aagur — þótt hann
sé blóðugur i morgunsárið. 1
til samtimans — eru sígildar
beinlínis vegna þátttöku sinn-
ar í baráttu líðandi stundar sem
höfundur tekur sjálfur þátt í
af l’ifi og sál. Dómar hans og
umsagnir um samtíðarbókmennt
ir eru hins vegar tii marks um
hversu tókst aö semja hugsjóna-
kröfuna sjálfri bókmenntastarf-
seminnj eins og hun gerðist um
hans daga.
'P’lzta grein f bókinni fjallar
* J um Atómstööina vörn
gegn ádeilu Kristjáns Alberts
sónar á höfundinn og bókina’.
Bókmenntalegur bakhjall Bjama
frá Hofteigj er annars vegar
skáldskapararfur 19du aldar,
kvæði Þorsteins og Stephans G.
höfuðdráttum er alþýða heims
ins í sókn með frelsi sitt og
sósialisma .. Stephan G.
Stephansson mundi fagna þeirri
baráttu ef uppi værj V dag, á
sama hátt og kúgaðar þjóðir
allrar álfu bera með sér hjarta
hans f frelsisstríðum sínum, á
sama' hátt og hersetning ísiands
mundi skipa höfuðrúm í næstu
Andvökum,“ segir ári síðar í
grein um Stephan G.
Þetta eru velskrifaðar greinar,
bornar uppi af ándheitri
mælsku sem líklég er að hrifa
lesanda með sér, áreiðanlega á-
hrifamiklar blaðagTeinar á
sinni tíð — hversu sem þær
standast gáðari lestur. Bjarni
frá Hofteigi skrifaði þegar á
leið Iéttvigari, ákefðarminni, fík
ast tij viðfeildnari stíl en í þess-
um tilfærðu greinum. En þær
lýsa bezt i þessari bók upp-
runalegrj hugsjónakröfu hans
til bókmenntanna, sem óbreytt
hélzt þótt hann ætti fyrir hönd
um djúptæk pölitísk vonbrigöi
eins og fleiri róttækir menn ’i
hans kynslóð. Hinar sfgildu bók
menntir tala lifandj rödd, beint
hins vegar skáldsögur Halldórs
Laxness frá fjórða áratugi ald-
arinnar. Á við þær finnst hon-
um lítið til um flest seinni verk
Halidórs - dómar hans um
þau lýsa vaxandi óþoli, eins
konar ósjálfráðri gremju í garð
höfundarins sem útilokar V' ver-
unni gagn eða gaman af þeim.
Hann skrifar af aiúð og virð-
ingu um ýmsar bækur Jóhann-
esar úr’ Kotlum, en það er fyrst
og fremst baráttu- og hugsjðna-
skáld kreppuáranna sem hann
dáir.
Af þessum dæmum er þegar
ijóst að bókmenntir samtíðar
hans og þróun þeirra veldur
Bjarna vonbrigðum, megna' ekki
að standast von hans um þær
eða kröfu til þeirra. Áreiðanlega
eru þessi bókmenntalegu von
brigði samfara og háð pólitísk-
um vonsvikum hans á sama
túna. En Bjarni frá Hofteigi
reyndist rnaður til að taka sin-
um pólitVsku vonbrigðum án
þess að rifta hugsjónum sínum.
Hann brýnir þráfaldlega fyrir
samherjum sfnum í vinstrihreyf
ingu nauðsyn ]>ess að endur-
skoða fyrri skoðanir og stefnu-
mið. Hann leiðist aldrei tij aö
mæla upp ónýtar bókmenntir
af pólitískum ástæðum, halda
augljóslega vondum bökum frarn
sem góðum og hafnar ekki póð-
um skáldskap sem honum feliur
ekki af pólitiskum ástæðum, En
f þeim nýju bókum sem honum
fellur þó bezt, sögum Indriða G.
Þorsteinssonar kvæðum Hannes-
ar Péturssonar, saknar hann óhjá
kvæmiiega félagslegrar i'hlutun-
ar, baráttu, hugsjöna fyrrj tíð-
ar — og megnar ekki að hríf
ast án þessa. Og kveðskaparsikyn
og smekkur hans mótast um
of af hefðbundnum viðhorfum
til að hann fái áhuga eða öðlist
skilning á nýjum viðhorfum i
ljóðlist sem hann leiöir að
mestu hjá sér a'ð ræða. Það
sem segir hér um Stein Steinar
er fjarska marklítið, það eru
fremur viðfangsefni en Ustar-
aðferð Jóns úr Vör sem laða
hug hans að sér. En það skáld
af yngrj kynslóð sem hann bind
ur mestar vonir við og fer um
lofsamlegustum orðum er Þorst
Valdimarsson. Með allri virðmgu
fyrir kvæðum Þorsteins finnst
mér þetta augljðsa ofmat vitn
isglöggt um hinar pólitísku og
bókmenntalegu takmarkanir
sem bókmenntamati Bjama frá
Hofteig; voru settar.
gjarni Benediktsson frá Hof-
teigj fékkst við fleiri grefti
ar bókmennta, en IVkiegt er að
bezta gagnrýni hans verðj vrir
anlegust verka hans. Veigamesta
verk hans á þessn sviði var
bókin um Þorstein Eriingsson
sem út kom 1958. Hin prýði
lega' ritgerð um „staðreynd og
hugsmíð" f Fjal'Ikirkjunni í þöss
ari bók er til marks um það
hvað Bjami hefði getað unnið á
sviði „fræðilegrar“ gagnrýni
hefðu honum veitzt ástæður til.
En samfara' hinni sterku hug-
sjónakröfu tii bókmennta sem
dægurgagnrýni og greinar hans
lýsa, bera þær einnig vott um
samfellda, viðleitn; hans til að
styðja mat sitt öðrum rökiun
en tilfinningalegum, leggja hlut
iægt og vímulaust mat á hók-
menntirnar. Og Bjarni frá Hof
teigj hefur að náttúrufa'rj haft
næman og vandiátan smekk á
bókmenntir, óbrigðulan áhuga
á góðum skáldskap og mikla
ritleikni sjálfur til að bera —
ómissandj gáfur hverjum ga'gn-
rýnanda í daglegu starfi hans og
lfklegar að draga iengra en Vfs-
vitaðar skoðanir. Til marks tun
það er þessi bók sem geymir
nógar heimildir um markverða,
einlæga og drengilega bók-
menntaskoðun - umræðu bök-
mennta sem ekki hefur fymzt
á þeim árum sem liöin eru siðan
greinarnar voru samdar né þótt
lesandj sé fráleitt samdóma höf
undinum f hverri grein.
Þannig tekst Einari Braga það
sem tij var stofnað: að veita
sanna mynd af bókmenntamati
og bókmenntastefnu Bjarna frá
Hofteigj og hlut hans að bðk
menntalegrj umræðú á Islandi
um sína daga. En revndar hyga
ég að betri og nákvæmari mynd
hefði mátt veita. með þv’i að
velja efni vandlegar í bókina, en
óneitanlega flýtur hér margt.
smálegt með, og leyfa í annan
stað hugmyndaþróun höfundar-
ins að koma betur fram með
því að skipa greinunum f tíma
röð fremur en eftir efnisfiokk-
um. Hvað sem þvY iíður verður
þessi bók kærkomin rnörgum
fornum lesendum Bjarna fná Hof
teigi tij að rifja upp iiðna tfð,
og nýjum lesendum veitir hún
marga fróðlega visbending um
bókmenntalíf undanfaHnna ára-