Tíminn - 09.11.1966, Side 9

MIÐVIKUDAGUR 9. nóvember 1966
TÍMIWW
SARA LIDMAN I VIÐ

■ ' ■

.

SARA LIDMAN
Til íslands er komin frægasta
núlifandi skáldkona Svía, Sara
Lidman. í hjarta hennar brenn.
ur glóð, þótt yfirbragðið sé stillt
og kyrrt. Smágerð kona, með
mjúkar hreyfingar. Vangasvipur
inn minnir dálítið á æskumyndir
af annarri mikilli skáldkonu, Kar
en Blixen. Stuttklippt hárið er
tekið að grána og fellur þétt að
höfðinu. Allt svipmót er hreint
eins og þar, sem málmur er
skýrður í eldi, allt hjóm er
brunnið burtu, eftir er aðeins hinn
lýsandi kjarni.
Fyrstu skáldsögur Söru Lid-
man gerast í Norður-Svíþjóð, þar
sem hún ólst upp og fyrsta bók
hennar fékk strax svo almenna
viðurkenningu gagnrýnenda, að
fátítt mun um byrjandaverk. Síð
an hefur hróður hennar vaxið
jafnt og þétt. Sögusvið síðari bóka
hennar eru fjariæg lönd, Afríka
og Norður-Vietnam. Aðeins ein
bók hennar hefur verið þýdd á ís-
lenzku, „Sonur minn og ég“, sem
út kom fyrir fjórum árum í þýð-
ingu Einars Braga Sigurðssonar.
Sú þýðing er eftir frumgerð sög
unnar, en skáldkonan breytti
hennj nokkuð fyrir aðra útgáfu.
Sara Lidman fór til Akureyrar
og flutti þar erindi.
— Þar kom mér allt kunnug-
lega fyrir sjónir, — segir hún, —
því Akureyri er á sömu breiddar-
gráðu og æskuheimili mitt. Ég
þekkti svo vel birtuna þar og
jafnvel yfirbragð fóiksins. —
— Megum við fá að heyra ögn
um bernsku yðar og æsku?
— Æ, þegar fyrsta bókin min
kom út. þá skrifuðu sænsku blöð
in svo mikla mærð um fátæku
sveitastúlkuna. sem kom til stór
borgarinnar og gerðist rithöfund
ur, að ég fæ mig varla síðan til
að láta neitt eftir mér hafa um
þann kafla ævi minnar. —
— En íslendingum finnst ekk
ert undarlegt, að sveitastúlka ger
ist rithöfundur hins vegar eru
þéir manná forvitnastir um
persónusögu hvers listamanns. —
Sara Lidman brosir sínu bjarta
brosi, sem þó hrekur alvöruna ekki
með öllu úr blágráum augunum.
— Faðir minn var smábóndi
og ég ólst upp í stórri fjölskyldu.
Við vorum tíu í heimili, þar af
fimm systkini. Hjá okkur bjó
Iföðuramma mín, yndisleg kona,
sem kunni að segja sögur og
skynjaði öli fyrirbæri lífsins
óvenjulega næmum skilningi. Hún
hafði sjálf átt ellefu börn og
hafði þvi að baki rika persónu
lega reynslu. En vegna persónu-
leika hennar, þá. komu allar kon
urnar í byggðarlaginu til hennar
með sín vandamál. Annars var
iþá eklri siður, að fólk flíkaði
einkamálum sínum, en við ömmu
gátu þær allar talað. Það varð til
þess, að ég sat oft úti í horni,
fimm — sex ára stelpan, og
hlustaði á margt, sem börnum var
ekki ætlað að heyra. Þá1 strax
kynntist ég vandamálum þeirra,
sem erfitt áttu og bjuggu við
hörð lífskjör og fékk samúð með
þeim. Það viðhorf hefur síðan
fylgt mér, þótt færst hafi yfir
á víðara svið en til sveitunganna,
sem komu til að tala við hana
ömmu.
Amma mín var ákaflega trúuð
og bænheit kona og ég tók
snemma þátt í fyrirbænum henn-
ar. Ég fór að biðja fyrir þeim,
sem tjáðu henni sorgir sínar og
þessar bænir urðu að sögum.
Ég var að reyna að lýsa kjörum
þeirra fyrir almættinu og skýra
hvers vegna þessar konur væru
hjálpar þurfi. Einn sænskur rit-
höfundur, sem er mjög trúaður
maður, hefur lýst rithöfundar-
ferii sínum sem samfelldri bæn.
Það kann að eiga við fleiri.
Kannski byrja allir rithöfundar á
því að biðja fyrir einhverjum með
verkum sínum, þó að sú fyrir
bón snúist fyrr eða síðar til með
bræðra þeirrá, en ekki til guð-
dómsins.
— Er það misskilningur, að
þér hafið haldið trúnaði við þetta
viðhorf barnsins í öllum ritverk
um yðar?
— Alla ævina óskar maður sér
að ekki hefði sljóvgast sú skarp
skyggni og viðkvæmni, sem barn
ið á gagnvart lífinu í öllum mynd
um. Öll náttúran sýnir bami
trúnað. Það skilur tjáningu dýrs-
ins og trésins. Barnið heyrir and
varp náttúrunnar svo að því ligg
ur við að bugast. Það er víst sjálfs
vörn mannsins að sljóvgast með
aldrinum, annars afbæri hann ekki
öll þau áhrif, sem hann hlýtur
að verða fyrir.
— Er ekki sambandið við nátt
úruna, samruni tjáningar manns
og náttúru, öllu ríkari í norræn
um bókmenntum en gerist með
öðrum þjóðum? —
— Það kynni að byggjast á
strjálbýlinu í þessum löndum. Til
þess að fá nægilegt frumefni til
sköpunar verða menn að gefa
landi og lofti lif. í strjálbýli verð
ur hver heimsókn stórviðburður.
Þar verður það líka venja, að
menn þegi um hina stóru atburði
í lífi sínu, ef þeir gerast ekki fyr
ir allra augum. Það var einmitt
jþað, sem var svo sérkennilegt
við ömmu mína, að henni var
trúað fyrir því, sem fólk annars
iþagði um. —
— En nú hafa menn rofið þögn
ina? —
— Þegar ég byrjaði að skrifa,
þá voru þegar margir rithöfundar
i Sviþjóð, þeir, sem mest skrifuðu
á fimmtugasta tug aldarinnar, sem
gert höfðu uppreisn gegn þögn
inni, þeirri þögn, sem var yfir-
drepsskapur og lífslygi. Sjálfri
finnst mér nú, að kannski hafi
ég í fyrstu bókum mínum taíað
um margt það, sem aldrei hefði
átt að segja, og sem ég hefði látið
liggja í þagnargildi, ef ég hefði
skilið atburðina, sem ég lifði í
æsku minni, réttum skilningi. —
— Er það ekki eitt af hlut-
verkum skáldsins að segja það
sem aðrir ekki geta eða þora að
segja? —
— Listin er það að segja allt,
lýsa öllu, án þess að svi'kja trún
að neins. Hvert það umhverfi, sem
skáldsaga lýsir, á það sammerkt,
að þar er þagað um fleira en frá
er sagt. Og þeir gömlu skáld-
jöfrar kunnu einmitt þá list að
skrifa svo, að hver saga þeirra er
ofin úr mörgum þáttum. Þeir,
sem aðeins vilja og geta skilið
yfirborð hlutanna, lesa þar um
ástir og munað, hinir, sem skyggn
ari eru og lesa af dýpri skilningi,
þeir nema hið dulda líf á milli lín
anna í þeirri sömu bók. —
— Voruð þér ung þegar þér
fóruð fyrst að skrifa? —
— Ég hef alltaf skrifað frá því
að ég man eftir mér og ég er allt
af að reyna að ná aftur því hug
arfari, sem bamið hefur. Barnið
á miklu meiri ástúð og tillitssemi
og því svíður svo miklu sárar allt
misrétti og mótgerðir. En svo
koma æskuárin — ung stúlka
verður að bjarga sér í lífsbarátt-
unni. Þá gleymist það fegursta,
það bezta. Maður temur sér alls-
konar ósiði og yfirborðslegar um
gengnisvenjur — tungutak dags
ins, óþarfa, ósmekklega hluti. En
það er svo óskaplega erfitt að
finna aftur leiðina inn í þögnina
og einlægni bernskunnar. —
— Þér fenguð strax meðbyr
sem rithöfundur? —
— Já, kannski of mikinn, ætli
að ég hafi ekki spillzt svolítið af
öllu dálætinu? —
— Hvernig var því tekið þegar
þér tókuð að skrifa um mannleg
vandamál í öðrum löndu-m, vanda
mál á víðara vettvangi? —
— Undirtektirnar þegar ég fór
að skrifa um Afríku voru dá-
lítið misjafnar. Sumir sögðu, að
þetta væru góðar bækur. aðrir
sögðu: Hún skrifaði betur áður,
hún ætti ekki að vera að skipta
sér af því, sem henni kemur ekki
við. En ég er alls ekki eini rithöf
undurinn í Svfþjóð, sem skrifar
_______________________________9
’um vandamál annarra landa. fá-
tækra landa Þar er ég engin
, brautryðjandi, því fer fjærri.
— Hversvegna fóruð þér til
lAfríku? —
j — Fyrst og fremst vegna þess,
|að mig langaði þangað, þó að ég
hefði mjög óraunsæjar hugmynd
ir um þá álfu og vissi alls ekkert
hvaða áhrif tiúh myndi á mig hafa.
í raun og veru fór ég fyrsl og
fremst með það í huga, að kynn
ast fortíðinni. fá eitthvað að vita
um forna siði og aldagamlar venj
ur fólfcsins. En þegar ég Kom
þangað, þá varð það nútiðin og
framtíðin, sem gagntók huga
minn. Örbirgðin, sem þar blasti við
varð mér ólýsanlegt áfall. Þó að ég
fóstraðist upp í fátækri sveit
í Svíþjóð, þá var ég á engan hátt
við því búin að sjá í Afríku það
skipulagða rán, sem t.ii örbirgðar
iinnar leiddi. Það er erfitt að
skilja og ómögulegt að lýsa þeim
áhrifum. sem slíkt hefur á
mann. —
— Hve lengi dvölduð þér í
Afrí’ku? —
— Fyrst var ég hálft ár í Suð
ur-Afríku og þrjá mánuði í Tang
anyika og þar skrifaði ég bókina
„Sonur minn og ég“. Ári síðar
fór ég aftur til Kenya og var þar
í hálft annað ár. —
— Var ekki erfitt að kynnast
Afríkubúum? —
— Bæði og — ég geri ekki ráð
fyrir að nokkur kynnist til hlýtar
þeirra innsta persónuleika og þeim
venjum, sem hann hafa mótað.
' Ég sat dögum saman í réttarsöl-
j um og hlustaði á endalaus réttar
I höld, bæði í Suður-Afríku og
Kenya. Alls staðar í heiminum
hefur kosti manna fyrr og sáð
ar verið þrengt svo, að reynt hef
ur verið að brjóta niður sjálfs-
virðingu og virðuleika þeirra, en
þó er eins og mannleg reisn verði
þar mest, sem harðast er að henni
þrengt. Um það á ég einmitt svo
margar endurminningar úr réttar-
sölunum í Afríku—
Sara Lidman sprettur á fætur
og Iátbragð hennar eykur mjög á-
hrif þess, sem orðin tjá.
— Ég man eftir gömlum
manni. Hann hafði stolið hana.
Hvers vegna stalstu hananum?
spurði dómarinn. Ég var svang-
ur, svaraði maðurinn. — Þarna
sat dómarinn, feitur og strokinn,
klæddur dýrindis fatnaði og
hellti ókvæðisorðum yfir sak-
borninginn, eins og hann væri
að reyna að breyta honum í hinn
auvirðilegasta jarðarmaðk — og
dæmdi hann í sex mánaða fang-
elsi. Frammi fyrir honum stóð
þessi horaði, svarti maður virðu-
legur og rólegur, eins og hanh
byggi yfir einhverri óræðri vizku,
sem dómarinn gæti aldrei eignast
hlutdeild í, og það var eihs og
hann stækkaði við þessa árós, sem
fulltrúi hins siðmenntaða heims
veitti honum. — Ég man eftir
blökkukonu, sem átti að bera
vitni í einu af þessum óendalegu
þjófnaðarmálum. Hún reis á fæt
ur og gefck í vitnastúfcuna, stillt
og tíguleg, með barnið sitt bund
ið á bakið. — Skildu barnið eftir,
skipaði dómarinn, og hún rétti
manni sínum barnið. En þegar
hún snéri sér við, þá sá maður
vætustraum niður bakið á henni,
en hún hélt sinni reisn og mér
fannst að hún, sem ekki mátti
hafa bamið við hlýtt bak sitt,
verða í læging sinni tákn þess
sammannlega, en dómarinn ekk-
ert vera nema valdið og heimsk-
an—
— Svo fóruð þér aftur heim
til Svíþjóðar, hvað tók þá við? —
— Kynni mín af Afriku leiddu
eðlilega huga minn að kjörum
þeirra landa annarra, sem verið
höfðu nýlenduriki. Manni fannst
að eitthvað hlyti að vera meira
en lítið bogið við þá skilgrein
ingu, að Suður-Afríka skyldi vera
talin tilheyra hinuih frjálsa
heimi. í Vietnam höfðu Frakkar
Framhald á bls. 12.