Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1932, Blaðsíða 19

Lesbók morgunblaðsins
407
B
Skammdegi
sólstöður, jól.
Eftir QUÐMUNDIFRIÐJÓMSSON.
Þegar jeg var ungíingur, sagði gamla
fólkið sín í milli, ef minst var á dægra-
farið, um eða eftir sólstöðurnar:
„Nú skulum við láta liggja vel á okk-
ur og þakka gjafaranum allra góðra
liluta fyrir það, að nú fer sólargangur-
inn að færast í aukana. Nú lengist dag-
urinn um hænufet, jafnt og þjett“.
Jeg lagði hlustirnar við þessu, en
skildi ekki upp nje niður í orðaleikn-
um — að dagurinn lengdist um eitt
hænufet.
Oft hefi jeg hugsað um þetta á full-
orðinsaldri mínum, og reynt að gera
mjer grein fyrir, hvað liggi að baki
þessu orðatiltæki, eða væri undirrót þess.
Þær bollaleggingar ætla jeg nú að bera
á horð, þó að þær sæti litlum tíðindum.
Túlkun þessa máls gæti verið á ýms-
ar lundir, þannig að hver þeirra hefði
til síns ágætis nokkuð, eftir því sem á
væri haldið. Mín greinargerð er á þessa
Jeið:
Undirrót })essarar umsaguar um leng-
ing dagsins er í sjálfu sjer skammdegið.
Það hefir verið frá landnámstíð
þungbært, eða a. m. k. hvimleitt feðrum
vorum og mæðrum, öfum og ömmum
og öllu voru foreldri, þó að ættbálkur
vor og kynkvísl hafi borið karlmann-
3ega og hetjulega 'þann kross.
Myrkrið er stórveldi, sem stjórnar
þar, sem það legst á, með þögulu ofríki
og miskunnarlausum kulda. Það svarar
kveinstöfum með því að leggja kollhúf-
ur, og það getur stungið í barm sinn
heilli þjóð.
Ljósmeti og ljósfæri þjóðar vorrar
hafa litlu orkað móti þessu reginveldi
— lýsislampi, kertisstúfur.
1 þeirra glætu vann þjóðin og las í
iiartnær þúsund ár og fekk haldið sjálfri
sjer furðanlega.
Yinnan varð svo töm hönd og fingri,
að unnið var blindandi, þegar á herti.
Og lesið var meðan stafaskil greindust,
við týruna.
Lággengi sólar í skammdeginu, skýja-
drungi loftsins og ljósmetisskorturinn
innan bæjar, lögðust á eitt: að gera
fólkið niðurlúttog þunglynt, en þó jafn-
framt íhugult og sólgið í fróðleik.
lteyndar hefir saga gerst í hverjuin
bæ lands vors í 1000 ár. Þetta sannar
Bessastaða-skáldið, sem segir, að „hetja
sofi í hverjum bæ“. Sú saga er óskráð
að mestu. En efnið er til þeim, sem vill
við það fást, á boðstólum.
Þegar svarf að þjóðinni, hafa skáld
hennar andvarpað, bæði í kveinstöfum
og bænum. Þau hafa verið fulltrúar
þjóðarandans. Og frá brjóstum þeirra
hefir borist bergmál, eins og niður f jar-
lægs brims, í náttmyrkrinu.
I myrkri skerpist heyrnin.
En þó að skuggadrungi skammdegis-
ins hafi lagst á þjóð vora eins og farg,
licfir hún verið þrautseig og þolinmóð,
tamið sjer biðlund.
Þetta merkilega orð hefir mikla sögu
að segja, sem hver íbygginn maður get-
ur sagt sjálfum sjer.
Maður og kona, sem gædd eru biðlund,
hafa í langnættismánuðunum lifað í
voninni um hækkandi sólargang úr eða
upp úr sólstöðunum.
Þjóðin hefir hngsað til þeirra með
brosi.
Þegar vjðraði vel í skammdeginu,
sagði fólkið sín í milli:
„Þessi blessuð tíð helst fram að sól-
stöðum — hvað sem öðru líður“.
Sama tunga mælti, þegar illa fell:
„Hann batnar með sólstöðunum11.
i-'essi hýru augu, sem horfðu brosandi
til sólhvarfa skammdegisins, sáu bak við
sólstöðurnar stjörnu — jólastjörnuna,
skæra og tindrandi.
Og þeirri stjörnu fylgdi — í huga
fólksins — sú diigun, sem gefur útsýn
út að Jórsölum.
Ekkert skammdegi var svo svart í
landi voru, að það fengi lamað þá við-
leitni mæðra vorra, að greiða veg Ijósi
jólastjömunnar inn í híbýlin, svo að
geisli hennar næði að skína á barns-
v ögguna, þar sem vonin sat, og á hvílu-
rúmið, þar sent trúin beygði sig yfir
þann, sem var að fara út af leiksviðinu
— eða þá harmsviðinu.
„Fullvel man jeg fimtíu ára sól“,
segir Matthías, og undir það geta ýmsir
tekið — og bætt við 10 árum.
Þegar jeg renni hugsjónum til þeirra,
sem uppi voru fyrir 50—150 árum, dylst
mjer eigi, að þeir — mennirnir, sem
lifðu við litlu ljósin — þóttust hafa yf-
irstigið mikla torfæru, þegar skamm-
degið var liðið og sólstöður koinnar.
Þá var vissa fengin fyrir hækkandi
sólargangi.
Þá var jólabirta í nánd.
Þá tók dagurinn að lengjast — nm
hænufet.
Og þessi örlitla lenging fróaði manns-
sálinni, innri manninum.
Þjóðarsálin gleðst yfir þessu svo-
kallaða hænufeti.
Auðlegð tungu vorrar er að nokkru
leyti falin í orðaleik. Þessi líking um
hænufetið er sennilega spunnin af þeim
toga, toga orðaleiksins.
Þetta góðlátlega látleysisorð hennar
á kostum, það mundi lýsa eða gefa til
kynna nægjusemi horfinna kynslóða,
sem tamdi sjer biðlund, lifði í voninni,
að smámsaman mundi rætast úr þreng-
irigum þjóðar og einstakliuga.
„Kemst þó liægt fftri, húsfreyja“,
sagði Njáll.
Þjóð vor hefir þó aldrei sokkið evo
í myrkradjúp skammdegisins, að hún
hafi mist hæfileikann til að njóta orðiv-
leiks. Hún hefir ef til rill skapað marg-
an orðaleik í skammdegi.
Þessi um hænufetið er að líkindum
ævagamall. Hænsni eru fágæt í landi
voru eða voru, alt til vorra daga. En til
þeirra sést í fornöld, t. d. í Bjarkamál-
um fornu:
Dagur er kominn,
dynjn hanafjaðrir.
— að ógleymdri guðspjnllasiigunni.
Ekki má gleyma því, né vanþakkn
]>að, að ]>essari þjóð hefir og einstak-
lingum liennar, hlotnast mikil birta í
skammdegiuu, þegar heiðríkjan hefiv
notið sín svo að himintungl fengu »ð
skína. Þessa næturjjýrð hafa skáldin
túlkað, t. d. Bjöm Gunnlögsson í Njólu
og Sigurður Breiðfjörð í Stökum. En
tilkomumest er lýsing Einars Bene-
diktssonai; í kvæðinu Norðurljós:
,,Veit duftsins son nokkra dýrðlegri
sýn
en drotnauna hásal í vafurloga".
A slíkuin augnablikum gleymist
skammdegið og allir þess fylgifiskar. —
Nú þráir hver maður í landi voru að
rafljós koini í hvern krók og kima, þar
sem maður og kona býr. öll sjónar-
svið hækka við birtu og víkkur hver
sjóndeildarhringur. —
En þó að raflýsing sé góð og u*ski-
leg, má hún ekki komn þeirri ofbirtu í
nugu mannanna, að fölva bregði á
„drottnanna hásal“, þ. e. a. s. þá veröld,
sem birtir oss það Jiimintunglið, sem
ljómar fegurst — jólastjömuna.
Guðmundur Friðjðnsaon.