Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1935, Side 15

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
MLGENG er í Norðurlönd-
um trú á álfadans á jóla-
nótt. satt er, að álfar sje
þeir dánu (og um það bera sög-
urnar glögt vitni), þá hljóta jól-
in að vera minningarveisla eða
blótveisla fyrir þá. Hinsvegar
leikur enginn vafi á því, að um
vetrarsólhvörf fögnuðu menn
árstíðaskiftum og afturkomu
vaxtarins í náttúruna. Sökum
þess voru jólin helguð frjóvg-
unarguðum og landvættum.
Þessi tvöfalda þýðing jólanna
sýnir ótvírætt, að samleikur álfa
og vætta var að sumu leyti orð-
inn sjálfsagður hlutur þegar á
frumlegu stigi í framþróun heið-
inna trúarbragða. En ekki að
öllu leyti. Menn gerðu enn
greinarmun milli þessara
tveggja flokka, að minsta kosti
eftir að byrjað var að halda
fram hinni mikilvægu aðgrein-
ingu þeirra krafta sem eiga við
menska menningu frá áhrifum
ótömdu náttúrunnar. Ótamdar
voru landvættir. En hvað var
þá eðlilegra en að á hinn bóg-
inn yrðu álfar að einhverskon-
ar vættum líka? Upp frá þessu
var þeim sjerstaklega falið á
hendur að vernda landvinninga
mannkynsins. Menn helguðu
land sitt, og í þessa helguðu jörð
grófu þeir framliðna, sem lifðu
þó eftir sem fjársjóður af magni
og kyngi, því hagnýttu menn
sjer þennan auð með því að láta
hann halda vörð um landnám
sitt.
Um jólin er sú árstíð komin,
er menn voru vanir að blóta til
gróðrar; hjeðan af halda þeir
álfablót, magna með því hina
dánu, og tryggja uppskeru
næsta sumars. Þessi skýring á
hinni tvöföldu þýðingu jóla-
blótsins sýnist vera gersamlega
fullnægjandi. Hún er að sumu
leyti skyld þeirri, sem Nils
Ödeen hefir gefið í fjórða bindi
af Acta Philologica Scandinav-
ica, og hefir það fram yfir all-
ar aðrar, að hún er í fullu sam-
ræmi við það, sem Snorri segir
í Ynglingasögu:
„Eftir alla þá menn, er nokk-
uð mannsmót er að, skyldi reisa
bautasteina og helst sá siður
lengi síðan; þá skyldi blóta í
móti vetri til árs, en að miðjum
vetri blóta til gróðrar, það
þriðja að sumri, það var sigui*-
blót“.
Hjer lætur Snorri greinilega
í ljós álit sitt, að blótin á bauta-
steiinum fyrir þá dánu, eru
samtímis blótveislur til árs og
gróðrar. En Ólafs saga helga
sannar aftur, að menn kölluðu
þessi blót einnig álfablót; hún
segir frá því, að Sighvatur
Þórðarson kemur um miðjan
vetur að bæ, þar sem fólkið
hefir búið til álfablóts. Og þetta
er aftur óskiljanlegt, nema álf-
ar sjeu upprunalega andar lið-
inna kynslóða, sem varða jörð-
ina. Hlutverk þeirra er það
sama og dauðra konunga, sem
búa í haugum sínum. Álfar eru
fremur samsöfnuður, en haug-
búar einstaklinga, þó ekki alt
af.
Á sama hátt eru í ótömdu
407
náttúrunni annarsvegar vættir,
sem eiga bara lítið af einstak-
lingseðli, og hinsvegar eru
Dofri jötunn, Svaði, Surtur, og
fleiri. Af því leiðir, að álfar,
ekki síður en haugbúar, hefðu
getað orðið tröllslegir. En sam-
band þeirra við menningarlífið
hefir afstýrt því. Hnignunar-
tími álfanna kom ekki fyr en
með kristindóminum.
Merkilegasta frjettin um
jólablót í fornöld er sagan um
upphaf ríkis Haralds konungs
hárfagra, sem skrásett er í
mörgum heimildum. Ýtarlegast
er sagt frá henni í Hálfdans
sögu svarta eftir Snorra. Kon-
ungurinn er á jólavist á Haða-
landi, og þar verður sá und-
arlegi viðburður á jóla-aftan,
að vistin öll og alt mungát
hverfur af borðum. Konunginn
grunar, að Finnur einn muni
vera upphafsmaður að stuldin-
um, og ætlar konungur að láta
pína hann til sagna. En Har-
aldur hleypir Finninum í brott
að óvilja föður síns, og fylgir
honum sjálfur. Þeir koma þar,
sem höfðingi einn heldur veislu
mikla og þar eru þeir um vet-
urinn. En er vora tekur, kemst
höfðinginn svo að orði við Har-
ald:
„Furðu mikið torrek lætur
faðir þinn sjer að, er jeg tók
vist nokkra frá honum í vet-
ur; en jeg mun þjer það launa
með feginsögu. Faðir þinn er
nú dauður og skaltu heim fara,
muntu þá fá ríki það alt er
hann hefir átt, og þar með
skaltu eignast allan Noreg“.
Höfðinginn er augljóslega í
einhverju sambandi bæði við
jólin og við ríki norskra kon-
unga, og spurningin er, hver
þessi höfðingi var. Hún hefir
sett marga penna í hreyfingu,
og vísindamenn komast flestir
að þeirri niðurstöðu, að hann
sje Óðinn og enginn annar.
Sá, sem hefir skrifað ýtar-
legast um þetta mál, var Þjóð-
verjinn von Unwerth í bók
sinni „Totenkult und Odins
verehrung". Og því er ekki að