Lesbók Morgunblaðsins - 27.05.1945, Blaðsíða 15

LESIIÓK MOROUNBLAÐSINS
.111
jnanna“. Þopar í fvrsta árganginu
skrifar .lónas eitt þessara á?ripa,
or það oreinin „Um eðli og nppruna
jarðarinnar“. Þessi grein er áreið-
anlcga hið fyrsta, sem um það et'ni
hefir verið ritað á íslensku. Ilöf-
umlurinn skýrir þar stuttlega frá
skoðun manna á uppruna og sögu
jarðarinnar. os "etur hann þar hiPði
þeirra skoðaua. sem fram koma í
trúarbrögðum o" einkum þó vís-
inclr.m samtíðar hans. Kann er sýni-
lrsrii fyl jr.jandi skoðunum . franska
vísindamannsins Cuviers, sem hann
fef þar miklum aðdáunarorðum um.
Að vísu er Engléndingurinn Ljrell
rjett um þær mundir að set.ja fram
skoðanir sínar á jarðsögunni, otr
skapa með jieim undirstöðu mitíma
jarðfræðinnar, en annaðhvort liefir
.lónas ekki þekt rit hans. eð;i talið
þau skorta þá viðurkenningu, að
r.jett væri að <reta -þeirra í slíkn
vfirliti. Efni ritgerðar þessarar er
að vísu úrelt nú. en enjru að síður
er ritgerðin fróðlejr. ekki síst sakir
þess, að hún jrefur oss nokkra inn-
sýn í náttúruskoðun .lónasar sjálfs.
Þar kemur ljóslega fram lotning
hans ojr aðdáun á furðuverkum nátt
úrunnar, og ájt hans á fræðum þess
um. Einnig má s,j;f þar þess ljósar
minjar, að hann er tímamótamaður
í náttúruvLsindunum. Annarsvegar
hr.eigist huuur hans að náttúru-
heiins])eki 18. aldarinnar, en hins-'
vegar er hann fulltrúi þeirra raun-
vísinda. er 19. öldin var þá að skapa
Enn skýrar en þarna kemur þó
skoðun hans á náttúrunni og nátt-
úruvísindunum fram í smágrein-
inni Náttúruvís’ndin, sem pi-entuð’
er í up])hafi 111. hindis rita hans.
I niðurlagi hennar seair s\-o:
„Náttúrufræðin er allra vísinda
9
indælust, og nvtsemi hennar harla
niikil og margfaldleg.
Hið líkamlega lít’ mannsins hjer
á jörðu er, að kalla má, alt saman
komið undir náttúrunni og rjettri
þekkingu á þeim hlutum. er hún
framleiðir. Alskonar afli og aðdrætt
ir á sjó og landi og allar vorar
handiðnir eg, kaupverslun manna á
meðal þurfa slíkar þekkingar við,
eigi það ekki alt saimn að mistak-
ast. Náttúruvísindin foröa oss fyrir
margföldu tjóni. veita oss ærinn á-
vinning og attka þannig farsæld,
manna og velmegun
Þar á ofan ern þau öflug stoð
trúiir og siðgæðis. Ilyggileg skoðun,
náttúrunnar veitir oss hina l'egurstu
gleði og anda vorum sæluríka naútn
því þar er oss veitt að skoða drott-
ins handaverk. er öll saman hera
vitni um gæskit hans og almætti.
V.jer sjáum þar hvert dásemdar-
verkið öðru meira, lífið sýnir sig'
hvarvetna í ótöiulega marghreyttum
tnyndum og allri þessari marg-
breytni hlutanna er þó harla vís-
dóntslega niðurraðað. eftir föstum
og órjúfandi lögum, er allur heim-
ur verður að hlýða".
Ilinar greinaruar í Fjölni eru all-
ar þýddar, góðar greinar að vísu, og
sýna hver efni honttnt hafa verið
jiugl^iknust að fræða landa sína
unt. Par.er til dæmis grein um eðl-
is hætti fiskanna, um flóð og fjöru,
sólmyrkva í Vínarborg og fleira.
Sjerstök er greinin tun fuglana á
Islandi, en hennar verður getið síð-
ar
Eftir ferðina 1817 birti .Tónas
nokkrar smágreinar í dönsku nátt-
úrufræðitímariti. og eru þær eins
og fyr segir einu fttllsömdu ritgerð-
irnar unt rannsóknir hans. Ein grein
in er ttm (leysi og Strokk, fiigur
lýsing eins og vænta mátti og eru
í henni nokkrar góðar athuganir
i>n ekki mun vera þar um miklar
nýungar að ræða. Þá eru greinar
um kaldavermsl og hitageislun jarð-
vegs. voru það hvorttveggja nýung-
ar í íslenskum rannsóknum, og hef-
ir það efni raunar verið lítt kann-
að enn. Enn var þar grein unt út-
selinn. Lýsti Jónas honum og lík-
amsgerð hans nákvæmlega og Itar
sarnan við lýsingar annara náttúru-
fræðinga, og var þá fvrst fvllilega
úr því skorið hvaða teg. hinn ísl.
útselur væri en skoðanir ír.atina uin
það efni höfðu fram að því verið
á reiki. Þá má eigi gleyma hinni
glæsilegtt lýsingu Jónasar á norð-
url.jósum, er hann sá á ferð sinni
vfir ydrímstunguheiði, þótt vitan-
lega s.je jtar ekki tun vísiiidalega
rannsókn að yæða.
Það er engunt vafa humíið. ;ið
þe si fyrsta ferð, sem hepnaöist svo
mætavel, hefir einnig opttað augu
hans etin betur en áður fyrir því,
liversu rnjög þekking manna á land-
inu værir áfátt og þá ekki síst,
laudsmanna sjálfra. Eina heildar-
ritið um þetta efni var Ferðabök
Eggerts og Bjama, og þótt húu
væri vel kunn í hópi nokkttrra l‘ra*ði
liianna, var hún aldrei alineitnings-
'eign á íslandi. Yíða kemur frain.
aðdáun Jónasar á Eggert, og lítill
vafi er á, að hann.hefir dreymt um
að gerast arftaki hans og leysa af
heudi verk, sem yrði jafnoki Ferða-
bókarinnar. Vafalaust er einnig, að
Jónas hafði skilyrði til ])ess að leysa
það verk af hendi með ágætum.
Wkking hans var mikil, og hann
var gæddur skarpri athugunargáfu
og skáldlegu innsæi til áð ráða vún-
ir þær er náttúran hefir rist í svip
landsins. Þorvaldur Thoroddsen
dregur í efa, að Jónas mundi hafa
haft þol til að vinna jietta verk
til fullnustu, og flestum, sem nirt
Jónas hafa ritað kemur samaintin,
að hami hafi verið afkastalítill. —
Jeg hygg að þeir dómar sjeu ekki
á rökum bygðir meðan hánn h.jelt
þeilsu, og þykja mjer einmitt af-
köst hans eftir að hann kom úr
fyrri Islandsferðinni benda til þess.
Þegar athugaðar eru dagbækur
Jónasar s.jest að .jarðfráeðin teknr
þar mest rúm af náttúrufnéðiat-
hugunum. Það er ljóst bæði á þéssu
og Heiru, að jarðfræðin héillaði
þann rnesl af öllum greinuni uátt-