Lesbók Morgunblaðsins - 05.03.1950, Blaðsíða 11

LESBOK MORGUNBLAÐSINS W$ SJ *1
-J?
135
„Undrið" er
í BÓKINNI: „Með eilífðarverum“,
segir Árni prófastur Þórarinsson
frá því, er Haffjarðará var horfin
eitt sinn, er hann átti leið yfir hana
um jólaleytið. Er síðar í bókinni
vitnað til þessa atviks sem eins
mesta undraviðburðar eða krafta-
verks. Og er Þórb. Þ., rithöfundur,
las í útvarp tvo kafla úr bókinni,
og valdi til þess þá, er mestum
undrum lýstu, að því er virtist, var
þessi um árhvarfið annar þeirra.
Þetta, að fremur lítil á hverfi um
nokkurra stunda bil, er ekkert und-
ur, heldur náttúrlegt fyrirbrigði,
undir vissum skilyrðum, að vísu
fremur sjaldgæft, en þó líklega tíð-
ar, en eftirtekt er veitt. Þá er þau
skilyrði eru til, getur jafnvel mikil
á, eins og Hvítá í Árnessýslu, þorr-
ið svo á beri, eins og kunnugt er.
Á uppvaxtarárum mínum, í
Vatnshorni í Skorradal, milli 1866
og 1876, varð jeg þess var tvisvar
sinnum, að Fitjá hvarf; en hún er
að vatnsmagni áþekk Leirvogsá
hjer í Kjósarsýslu. (Eftir lengd
mun Haffjarðará lík),
Á hálendinu fyrir botni Skorra-
dals er Eiríksvatn. í það fellur á,
sem mynduð er af 2 kvíslum, en úr
því kemur Fitjá, sem fellur í Skorra
-dalsvatn. Renslisleið hennar eftir
dalnum, milli vatnanna, er nokkru
lengri en Leirvogsár, frá Leirvogs-
vatni til sjávar. Á leið sinni bætist
Fitjá talsvert meira en helmingur
magns úr vatnsmiklum giljum,
einkum 3, auk margra smærri, úr
Botnsheiði, sunnan dalsins, og úr
mörgum smálækjum úr hálsinum
norðan dalsins. Áin rennur að
mestu í bratta og um grýttan far-
áin hverfur
veg, þar til móts við bæinn Fitjar;
þar tekur við flatlendi, ca. 4 km.,
út að Skorradalsvatni. Flatlendi
þetta eru hinar víðlendu, en frem-
ur snöggu, Fitja-engjar; áin rennur
meira með syðri hliðinni, en Fitjar
eru við hina nyrðri. Flatlendi þetta
er myndað af framburði árinnar;
á því svæði er áin lygn, og fá brot
og hallalítil í henni. Hún rennur við
jaðar túnsins í Vatnshorni, ca. 150
m. frá bænum. Þar, á móts við
bæinn, er eitt lygnufljótið, og dýpið
ca. 6 fet, þegar lítið er í ánni.
Skamt fyrir innan (austan) túnið í
Vatnshorni, þar sem áin liggur al-
veg við suðurhliðina, er eitt brotið;
klöpp er í botninn við suðurlandið,
og volgra þar, svo aldrei leggur ísi,
á bletti. — (Skamt utan við túnið
í Vatnshorni er laug, nýmjólkur-
volg).
Haust eitt, er áin var nýlögð, og
það fyrst á þeim vetri, var jeg —
þá 11 eða 12 ára — að gæta lamba,
og átti leið fram með ánni. Sá jeg
þá að hún var auð (íslaus) á volgru
brotinu, og þurr, nema lítil sitra í
skoru á klöppinni, sem jeg gat stig-
ið yfir með venjulegu gangskrefi.
— Vel man jeg að jörð var al-auð,
en um hvert leyti haustsins var,
nr.an jeg ekki; hefur líklega verið
liðið að fengitíma; ella hefði ekki
verið búið að taka lömb, að auðri
jörð.
Annað sinn, er jeg sá þurrð ár-
innar, var jeg eldri. Hvert erindi
jeg þá átti að henni, man jeg ekki,
en þau voru þá tíðast tvenn: Þegar
er ána lagði, svo manngengt var,
tók jeg, ef nokkur stund gafst frá
öðru nauðsynlegra, að dorga fyrir
silung í bæarfljótinu. Hitt var: að
afvatna undir ísnum kroppa af sjálf
dauðum kindum. Bráðafárið var
árin 1870—1876 hið mesta í Vatns-
horni; drap pestin þar þá tvö árin
á annað hundrað fjár þvort. Ef
kind varð sjálfdauð, þrátt fyrir að-
gæsluna, var afvatnað í ánni eftir
að hana lagði á haustin.
Er jeg að því sinni átti leið að
ánni nýlagðri í fyrsta sinn það
haust, varð jeg undrandi yfir því.
hve lágt ísinn lá. Hafði aldrei sjeð
svo lága stöðu vatns í ánni þarna.
Sást við bæði lönd, að þá er ána
lagði, hafði vatnið staðið ca. feti
hærra, eða eins og venjulega, þá er
lítið var í henni, enda sást á skrofi
við löndin hvað molnað hafði, er
ísinn seig, af því vatnið fjaraði und-
an honum. — Neðsta brotið í ánni
er fyrir neðan bæarfljótið; þar var
venjul. fets djúpt, er lítið var í
ánni. Þar hefur ísinn legið á botni,
en ekki aðgætti jeg það. En mig
minnir að í þetta sama sinn væri,
að jeg átti leið um brot (vað) á
ánni við Mjóanes, sem gengur frá
austurhluta túnsins norður í lág-
lendið; þar sá jeg að ísinn lá á
þurru, nema lítil sitra í miðjum far-
veginum, eins og vætlið, sem vættl
iljar Árna prests í farvegi Haffjarð-
arár.
Vatnsbólið á Vatnshorni var
lækur, sem rennur rjett hjá bæn-
um. Hann þraut stundum í fyrstu
skarp-frostum á vetrum, ekki
vegna þess að hann yrði vatnslaus,
heldur af því að alt vatn í honum
var orðið klaki: svell og grunn-
stingull. Þessu hafði jeg veitt eft-
irtekt, og skildist því, að eins væri
um ána: alt vatn, er hana myndaði,
væri nú bundið í ís, þessa stundina.
— Þetta varir sjaldan lengi, máske
dægur eða þar um bil, um ár, smá-
læki lengur, vegna minna vatns-
magns. Vatnsmiklir lækir og ár
bólgna bráðum upp, og renna ofan
á ísnum; haldist frost, svo ofaná-