Lesbók Morgunblaðsins - 20.03.1954, Blaðsíða 18

198
LESBOK MORGUNBLAÐSINS
Viðíangsefni vísindanna
UðSVAKAKEIUiyilllGUIIIIVI STÍVPT
ÞAÐ VAR danskur maður, Ole
Römer, er fyrstur fann sannanir
fyrir því að ljósið berst með á-
kveðnum hraða. Árið 1675 var
hann að athuga eitt af tunglum
Jupiters og hve lengi það væri að
ganga á bak við jarðstjörnuna.
Með endurteknum athugunum
komst hann að raun um, að tunghð
var ekki alltaf jafnlengi í hvaríi.
Nú er það svo, að á göngu sinni
umhverfis sólina, þá nálgast Júpi-
ter og jörðin stundum, en fjar-
lægjast svo aftur. Römer datt í
hug að mismunurinn á lengd
tunglmyrkvans mundi stafa af
þessu, en þá gæti ekki öðru vísi
verið, en að ljósið þyrfti ákveðinn
tíma til þess að komast frá Júpíter
til jarðarinnar. Það var eðlilegt að
ljósið væri þá skemur á leiðinni
milli hnattanna þegar þeir voru
að nálgast heldur en þegar þeir
voru að fjarlægjast. Römer hafði
ekki svo góð áhöld, að hann gæti
mælt þetta nákvæmlega, og niður-
stöður hans um hraða ljóssins, voru
því ekki réttar. En vér vitum nú
að hraði ljóssins er um 300.000 km.
á hverri sekúndu.
Þetta var mjög merkileg upp-
götvun og Newton kom síðar fram
með þá kenningu, að ljósið mundi
vera öreindir, sem geistust út frá
uppsprettu þess. En í byrjun 19.
aldar kom upp sú skoðun að ljósið
væri bylgjur og í sambandi við
það kom kenningin um ljósvakann,
sem er eitt af furðulegustu fyrir-
bærum vísindanna. Sagan um ljós-
vakann sýnir hvernig gáfaðir menn
geta hent á lofti með hrifningu
alveg gnænýa kenningu, og borið
hana fram til sigurs, svo að hún
verður viðurkennd sem vísindi um
allan heim, en reynist þó að lokum
staðleysa ein.
Ljósvakinn (eterinn) var fund-
inn upp til að skýra það, hvernig
ljósið leiddist áfram í gegn um
geimdjúpin. Menn vissu að ljósið
var 8 mínútur að komast frá sól-
inni til jarðarinnar. En hvernig
leiddist það hingað? Menn höfðu
ekki trú á kenningu Newtons að
það væri öreindir eða smágneistar,
sem sólin þeytti til jarðar. En þá
hlaut það að hafa bylgjuhreyfingu
en bylgjur voru óhugsandi í tómu
rúminu. Þær urðu að leiðast eftir
einhverju. Og hvað var svo þetta
eitthvað? Fyrst heldu menn að
það væri gas, rúmið væri fullt af
gasi. En nokkrar tilraunir sýndu,
að þetta gat ekki staðizt. Og þá
fundu menn upp eterinn og sögðu
að hann væri líkastur kvoðu, og
þessi kvoða fyllti allan geiminn
og væri í öllu. Hún fyllti út efnið
og hún væri í manninum sjálfum,
og þess vegna var farið að tala
um eterlíkama mannsins, einhvern
ósýnilegan líkama, sem væri í hin-
um líkamanum og þó alveg sjáif-
stæður og óforgengilegur, vegna
þess að hann væri gerður af þessu
alheimsefni.
Þessi ljósvakauppgötvun reynd-
ist óheillasöm, því að aldrei hafa
gáfaðir vísindamenn eytt meiri
tíma og hyggjuviti í gagnslausar
rannsóknir. Kynslóð eftir kynslóð
var að fást við þetta ímyndaða og
ósýnilega efni. Af furðulegri hug-
vitssemi reyndu stærðfræðingarn-
ir að finna hvert væri eðli þessa
efnis. En menn voru þó ekki sam-
mála um eðli þess. Sumir sögðu
að efni þetta lægi kyrrt í geimnum
og hnettirnir brunuðu í gegn um
það, en það veitti enga mótétöðu,
því að það færi í gegn um hið fasta
efni eins og gola í gegn um lauf.
Aðrir heldu því fram, að ljósvak-
inn flyttist með hnöttunum, væri
á ferð eins og þeir. Rannsóknir
voru gerðar til þess að vita hvort
væri réttara. Og þær leiddu þetta
furðulega í ljós, að báðir hefði
rétt fyrir sér. Menn þóttust þá
fá öruggar sannanir fyrir gagn-
stæðum kenningum. Frægust er
sú tilraun, sem þeir Michelson og
Morley gerðu 1887. Hún byggðist
á því, að bera saman hraða ljóssins
í ýmsar áttir. Og þeir komust að
þeirri niðurstöðu að jörðin drægi
ljósvakann (eterinn) með sér á
flugi sínu, vegna þess að hraði
ljóssins væri alls staðar eins. —
Síðan hefir þessi tilraun verið gerð
mörgum sinnum og með hárná-
kvæmum áhöldum, og útkoman
hefir altaf orðið hin sama. Það var
ekki fyr en 1907 að Einstein koll-
varpaði þessum rannsóknargrund-
velli. Hann sýndi þá fram á, að
hraði ljóssins er ávallt hinn sami,
hvort sem það kemur frá upp-
sprettu sem er kyr, eða uppsprettu,
sem er á ferð.
En ljósvakakenmngunni koll-
varpaði Maxwell þegar hann sýndi
fram á það, að ljósið væri rafsegul-
magnað. Enda var eterkenningin
þá orðin svo ferleg og mótsagna-
kennd, að hún gat ekki staðizt.
Síðar sýndi svo Einstein fram á
að ljósið verður ekki skýrt með
útreikningum, og þess vegna hafa
allar þessar tilraunir verið unnar
fyrir gýg og til einkis barizt.
En þrátt fyrir þetta er eðli ljóss-
ins vísindamönnunum enn ráðgáta,
og ein hin stærsta ráðgáta. Meðan
eterkenningin var í blóma, heldu
vísindamennirnir að þeir vissu allt
um það. En síðan hefir eðli ljóss-
ins orðið það sem það áður var,