Lesbók Morgunblaðsins - 20.01.1957, Side 10

38
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
vetrarbrautir eins og stjörnur í
vorri eigin vetrarbraut. Á mörgum
ljósmyndunum koma fram 5.000
vetrarbrautir, eða fleirL Og þegar
stjörnufræðingar fóru að skoða
myndirnar, kom í ljós að þarna var
fjöldi vetrarbrautahverfa. Þúsund-
ir, tugþúsundir komu í ljós.'Mörg
þessi vetrarbrautahverfi eru eins
og glætudeplar á Ijósmyndum Big
Schmidt. En þegar Hale stjörnu-
sjánni er beint þar á, sést að þetta
eru vetrarbrautarhverfi og í sum-
um þeirra eru hundruð vetrar-
brauta. Seinustu tvö árin hefi ég
talið á ljósmyndunum 2712 slík
yfirvetrarbrautahverfi, og þó að-
eins þau stærstu.
En þegar slík heimshverfi hafa
verið talin og skrásett, gefa þau
nokkra hugmynd um mikilleik
himingeimsins, og með athugun á
þeim má sjá hvort allur geimurinn
er fullur af himinhnöttum, eða eigi.
Fjarlægasta heimshverfið, sem
kemur fram á myndunum, er í
mikið meira en biljón ljósára fjar-
lægð. Birtan frá því er meira en
10 miljónir alda að berast til jarð-
arinnar.
Fjarlægð himinhverfa er mæld
eftir ljósmagni þeirra, er það kem-
ur til jarðarinnar. Eðlisfræðin seg-
ir oss að ljósmagnið minki ferfalt
í hlutfalli við aukna vegarlengd. Ef
sólin væri t.d. helmingi f jær en hún
er, mundi ljósmagn hennar ekki
vera nema Vi á móts við það sem
nú er.
Standi maður á sjávarströnd í
myrkri og sjái tvö ljós út til hafs-
ins, er honum virðast jafn björt,
þá getur þó verið um mikinn mun
að ræða. Annað ljósið getur verið
sigluljós á báti, sem er skammt
undan landi, en hitt getur verið í
miljón kerta vita í margra mílna
fjarlægð. Það er því ekki nóg að
mæla ljósstyrkleika heimshverfa
eins og hann er þegar hann kemur
til jarðarinnar, heldur verðum vér
einnig að vita hvert ljósmagnið er
við uppsprettu þess.
VILLA í ÚTREIKNINGUM
í vetrarbraut vorri eru nokkrar
breytilegar stjörnur, sem ýmist eru
skærar eða daufar. Eftir margra
ára athuganir þóttust stjörnufræð-
ingar hafa komizt að því hver væri
hin raunverulega birta þeirra. Og
nú vill svo vel til, að í Andromeda
vetrarbrautinni eru samskonar
stjörnur. Með því að athuga þær og
bera Ijósmagn þeirra saman við
ljósmagn hinna, þóttust þeir kom-
ast að raun um hve langt væri til
Andromeda vetrarbrautarinnar.
En þessir útreikningar reyndust
rangir, eða hið mesta vanmat á
vegalengdum sem sögur fara af.
Árið 1950 komst dr. Walter
Baade að því með rannsóknum sín-
um með Hale stjörnusjánni, að ljós-
magn þessara blossastjarna í
Andromedu var ferfalt meira en
talið hafði verið. Og nú var með
allri nýustu tækni farið að athuga
ljósmagn hinna breytilegu stjarna
í vorri vetrarbraut, og Kom þá upp
úr kafinu að ljósmagn þeirra var
líka ferfalt meira en áður var talið.
Með þessu breyttust allir útreikn-
ingar. Andromeda og aðrar vetrar-
brautir voru helmingi fjær oss en
talið hafði verið. í einni svipan
þandist hinn sýnilegi geimur svo
út, að hann varð átta sinnum stærri
en menn höfðu haldið.
Hinir nýu útreikningar eru þó
ekki áreiðanlegir enn, og það virð-
ist nær sanni að þrefalda vegar-
lengdina til fjarstu heimshverfa,
heldur en tvöfalda hana. Þetta sést
á því, að þegar ljósmyndun himin-
hvelsins var hafin, gerðu menn ráð
fyrir að „sjá“ 300 miljónir ljósára
út í geiminn, en nú hafa menn „séð“
heimshverfi sem eru í meira en
biljón ljósára fjarlægð.
SKÖPUN HEIMSHVERFANNA
Um langan aldur hafa menn velt
fyrir sér þeirri spurningu, hvernig
alheimurinn hefði verið skapaður.
Þar hafa komið fram tvær gjör-
ólíkar skoðanir. Sumir segja að allt
efni heimsins hafi upphaflega verið
samanþjappað á einum stað í
geimnum, og svo hafi orðið ógurleg
sprenging, sem tvístraði því út um
allt. Aðrir halda því fram, að heim-
urinn sé altaf að skapast. Úr efni
í geimnum skapist nýar stjörnur og
þær stjörnur myndi síðan ný
hverfi, sem vér köllum vetrar-
brautir. Ljósmyndir himingeimsins
munu hjálpa vísindamönnum t.il
þess að gera upp á milli þessara
kenninga. Með því að telja vetrar-
brautahverfin geta menn komist að
því hvort þeim sé dreift jafnt um
geiminn, eða hvort mislangt sé á
milli þeirra.
Þeir dr. Humason og dr. Allan R.
Sandage hafa notað hið nýa himin-
kort til þess að mæla hraða hinna
fjarlægustu heimshverfa. Og þeir
komust að þeirri niðurstöðu að þau
fjarlægðust oss með 38.000 mílna
hraða á sekúndu, en það er fimmti
hlutinn af hraða jóssins.
Fyrir fáum mánuðum beitti dr.
William A. Baum í Palomar nýum
aðferðum til þess að reikna hraða
vetrarbrautahverfanna. Hann valdi
það hverfi, sem hefir verið ein-
kennt með tölunni 1448, og komst
að raun um að það fjarlægðist oss
með 75.000 mílna hraða á sekúndu,
en það nemur 4/10 af hraða ljóss-
ins. Þetta virðist styðja kenninguna
um útþenslu alheimsins.-------
Óhemju rykský eru víða eins og
tjöld í himingeimnum og skyggja
á fjölda stjarna, og þau skyggja á
stór svæði af vetrarbraut vorri.
Stjörnufræðingar kalla þau geim-
þokur. Ef þær væri ekki, mundi
vera svo mikil birta af vetrarbraut-
inni, að lesljóst væri um nætur.
Víða eru rykský þessi miklu
þynnri, svo að stjörnur sjást í gegn
um þau. En þau draga mjög úr