Lesbók Morgunblaðsins - 17.11.1957, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
807
Orkuvél lofts og lagar
Verður hægt oð sjá fyrir veðurfarsbreytingar?
Húsafelli um kvöldíð; var þar nasstu
2 daga um kyrrt og mun þá hafa skrif-
að þar bæði ferðaskýrsluna og kvæðið.
— „Einn eg treð með hundi og hesti
hraun“: Hesturinn hét Baldur, ljós-
skjóttur, sérlega fallegur og góður hest-
ur, sem mÓðir Jónasar hafði gefið hon-
um; en hundurinn var stór svartflekk-
ótt tík, með lafandi eyru, og hét Kara.
Seinna um sumarið gaf Jónas tíkina
séra Pétri Péturssyni á Staðárstað (síð-
ar biskupi). Átti séra Pétur hana lengi
síðan og hafði hana með sér til Reykja-
víkur, cr hann fluttist þangað 1848.
Grátittlingurinn
En það sem mest eg unni
úti, — Toppa og hrútur,
óvitringarnir ungu
einmana kuldann reyna.
Þegar faðir Jónasar dó, og dénarbúið
var skrásett haustið 1816, var fram
vísað tvævetrum hrúti og þrevetru
tryppi, dökkgráu. Ætli þetta hafi ekki
verið „óvitringarnlr ungu“, og yrkis-
cfnið »é því bernskuminning frá því að
skáldíð var á áttunda árinu?
Gunnarshólmi
Jónas dvaldi á Breiðabólstað í Fljóts-
hlið, hjá séra Tómasi prófasti Sæmunds
-syni, síðast í júní og viku fram í júli
1837. Mun hann þá hafa komið á
Gunnarshólma. Um haustið kom hann
á Möðruvöllu. Þar var þá Hallgrímur
Tómasson, systursonur Jónasar og var
15 ára. Segist hann hafa heyrt á tal
þeirra Jónasar og Bjarna og að Bjarni
hafi skorað á Jónas að yrkja um Gunn-
ar á Hlíðarenda. Síðan riðu þeir frænd-
ur inn á Akureyri. Um morguninn eft-
ir bað Jónas Hallgrím fyrir bréf til
amtmanns. En er amtmaður lauk upp
bréfinu var þar kvæðið. Hann las það
með sýnilegri hrifningu, og að því
búnu mælti hann þessi alkunnu orð
(segir Hallgrímur): „Nú er mér ein-
ssett að hatta við að yrkja“.
Erfiljóð Bjarna
Ýmsar sögur er um það hvar og hve-
nær Jónas hafi orkt erfiljóðin um
Bjarna amtmann. En um það þarf ekki
að villast. Bjarni dó é Möðruvöllum
25. ágúst 1841. Jónas var þá á leið
norður. í bréfi til Steenstrups segist
hann hafa mætt manni á Reykjabraut
í Húnavatnssýslu, og flutti sá honum
fregnina um andlát Bjarna, og sama
dag segist hann hafa orkt ljóð á hest-
baki. Frumrit kvæðisins er skrifað mað
MANNKYN þessarar jarðar býr
við tvö úthöf. Fyrir ofan það er
lofthafið og við fætur þess sjórinn.
Svo stór eru þessi höf, að á hvert
mannsbarn koma um tvær milljón-
ir lesta af lofti, og 300 sinnum meira
af sjó. Líf og heilsa mannkynsins er
undir því komið, að samvinna sé
milli sólarinnar og þessara tveggja
úthafa.
Vér vitum að sólin steypir flóði
rafeinda, Ijósgeisla og hitageisla
yfir jörðina. í efri loftlögunum
stöðvast mikið af hinum banvænu
útbláu geislum, svo að þess vegna
er jörðin byggileg. Mikið af hita-
geislunum stöðvast einnig vegna
skýa, en þeir hitageislar, sem til
jarðar ná, setja á stað orkuvél lofts
og lagar. Við hitann gufar sjórinn
upp og gufan leitar upp í loftið.
Þar þéttist hún aftur og fellur til
jarðar sem regn, frjóvgandi og lífg-
andi.
blýanti i ferðakver hans. Framan við
það er mynd, sem hann hefir dregið
upp af Reykjanibbu. Þar n«»t kemur
svo nokkurs konar íormálierindl:
Hézt þú að mæla
eftir mig liðinn,
er eg til himna
hafnar þreytti.
Guð hefir skift
og til góðra funda
hetju sína heimt
úr harki veraldar.
Þessu erindi hefir hann síðan sleppt
og margstrykað yfir það, en notað sein-
ustu linurnar í 4. erindi kvæðisins. —
Jónas gisti að Hnausum þá um nótt-
ina, en helt svo rakleitt norður, og var
við jarðarför Bjarna á Möðruvöllum
4. september.
(Tekið úr aths. próf. Matth.
Þórðarsonar vlð ljóð Jónasar)
En nú dreifist sólarhitinn ekki
jafnt um jörðina. Hann er miklu
meiri um miðbik hennar heldur en
til skautanna. Af þessu leiðir það,
að loft og sjór hitnar miklu meira
um miðbik jarðar, og til þess að
jafnvægi haldist, leita þaðan hlýir
straumar lofts og lagar út til skaut-
anna, en kaldir straumar frá skaut-
unum að miðbiki jarðar. Stundum
kveður svo mikið að þessu, að
orkuvél lofts og lagar hamast. Þá
koma flóð, sem oft valda stórtjóni,
þá koma þrumuveður og fellibyljir,
skýstrókar og hvirfilbyljir, og
valda ógn og skelfingu hvar sem
þeir fara yfir. Þannig er það, að
þótt hin mikla orkuvél sé oftast
nær á hægum gangi, þá getur hún
tekið óhugnanlega spretti.
Á jörðinni eru tvö kuldabelti, en
þau eru mjög ólík. Norðurskautið
er sjór, þakinn rekís, en Suður-
skautið er gríðarmikið land (eða
lönd) þakið jökli, sem er víða ákaf-
lega þykkur. Nú er það svo, að
jörðin er naest sól í janúar, þegar
sumar er á Suðurskautinu. Falla
því um 0% meiri hitageislar sólar
á suðurhvel jarðar heldur en norð-
urhvelið. En vegna hins mikla jök-
ulskjaldar á suðurskautinu, endur-
kastast þessir geislar út í loftið,
og það hefir þau áhrif á veðráttuna
að stormar eru hvergi á jörðinni
jafn miklir og þar. Á vetrum leitar
og heítt loft norðan úr höfum til
pólsins, en helköld stroka stendur
af jöklínum norður á bóginn. Til
dæmis um hve þarna er vindasamt
má geta þess, að meðal vindhraði
ársins á Adelie-landi er um 65 km.
á klukkustund.