Lesbók Morgunblaðsins - 01.03.1959, Síða 6

102
LESBÓK MORGUNBLAÐ SINS
misjafnlega mikið eftir því hve
margir áttu heima í hverju húsi.
Náði þetta gjald til allra húseigna
á kaupstaðarlóðinni og skyldu hús-
eigendur greiða það. Undanteknir
voru þó þeir, er notuðu áburðinn
sjálfir á tún sín. Sýnir það, að hag-
sýni var þá meir^metin en þrifn-
aður.
— o —
Engin holræsi voru til í bænum
1908, en í flestum götum voru
skolprennur. Þær hétu þó ekki því
nafni, heldur voru þær kallaðar
„rennusteinar“. Var það nafn feng-
ið frá Dönum og sennilega fyrir-
komulag ræsanna líka: djúpur
stokkur gerður úr höggnum stein-
um og með steinbotni. Sums staðar
var þessum stokkum lokað með
borðum, sem felld voru í tvíbeygð
vinkiljárn, en endar þeirra lágu
ofan á kantsteinunum. Ráku marg-
ir tærnar í þau járn og hnutu um
þau, en hitt var þó verra ef menn
lentu með fætur niður í ræsinu
sjálfu, því að þau voru venjulega
hálffull af alls konar óþverra.
Fyrsta göturæsið, sem gert var
í Reykjavík, var í Aðalstræti miðju
og náði fram í fjöru. Þetta ræsi var
opið og þótti óhentugt er fram í
sótti og var þess vegna fært út í
götubrún. í það lá svo ræsi úr Vest-
urgötunni og þvergötunum í Grjóta
-þorpi. Úr ræsinu í Aðalstræti lá
svo renna eftir endilöngu Austur-
stræti að norðanverðu, austur í
læk. Þótti hún allmikið mannvirki
þegar hún var gerð rétt fyrir alda-
mótin, en dýr þótti hún og var því
almennt kölluð „Gullrennan“.
Úr öllum rennunum lagði ódaun
mikinn, einkum þegar hlýtt var í
veðri á sumrin. Lækurinn átti að
taka við öllu frárennslinu, en það
kom fyrir að hann stíflaðist og
flæddi inn í ræsið í Austurstræti
svo að þar myndaðist öfugstreymi,
stokkinn fyllti og vatn og skolp
rann út á götuna.
Ekki var gott að vera á ferð eftir
Vesturgötunni snemma morguns í
skammdegismyrkrinu. Vinnukon-
ur höfðu það til að koma fram í
dyr húsanna og skvetta af handa-
hófi út í rennuna, og tóku þá ekki
alltaf eftir því hvort maður var
þar á gangi fyrir utan.
Þessi göturæsi lögðust ekki nið-
ur fyrr en nokkrum árum seinna.
Árið 1911 komu fyrst lög um hol-
ræsagerð í bænum, og sama árið
var lækurinn látinn hverfa í fyrsta
stóra holræsið, sem gert var á ís-
landi. Og um- sama leyti kom fyrsta
gangstéttin, neðst á Hverfisgötu.
— o —
Allar götur í Reykjavík voru þá
moldargötur, og ofaníburðurinn
leir og moldblandin möl. Þá þekkt-
ust engin áhöld til gatnagerðar
nema skóflur og hakar og ofaní-
burði var ekið á hestvögnum. Á
sumrin mátti því stundum heita ó-
líft fyrir moldroki. Það fyllti vit
manna og smaug inn í húsin um all-
ar gættir og rifur, þrifnum hús-
mæðrum til hugarangurs, en kaup-
mönnum og verslunarþjónum jók
það áhyggjur og erfiði, því að
margs konar varningur lá undir
skemmdum af þessu, og alltaf var
verið að „þurrka af“ og dusta varn-
inginn svo að hann liti sæmilega
út. Gamlir Reykvíkingar minnast
þess eflaust hvernig var að vera
úti í moldrokinu í bænum á þeim
árum. Að vísu eru enn til malborn-
ar götur, en nú er vandað meira til
ofaníburðarins en áður var, og þótt
einhverjir þykist verða varir við
moldrok, þá eru það smámunir ein-
ir á móts við hitt.
En í rigningum og leysingum var
öðru vísi um að litast. Þá voru
göturnar eitt forardíki. Þá kom upp
það nafn að kalla Reykjavík „vað-
stígvélabæ“, því að um göturnar
var ekki fært nema í vaðstígvélum.
Menn urðu þá að fara gangandi
hvert sem var, því að þá voru ekki
bílarnir. Sérstaklega var forarbleyt
-an þyrnir í augum þeirra, sem
fóru í gestaboð, á samkomur eða
dansleika.
Það bætti og ekki úr skák, hve
lélega göturnar voru lýstar á vetr-
um. Fyrsta steinolíuljóskerið kom
hingað 1876 og var sett á staur
neðst í Bankastræti hjá læknum.
En birtan sem þau báru var að-
eins skíma rétt kringum þau, og
óvíða voru þau svo þétt, að glóra
þeirra næði saman. Sérstakir menn
höfðu þann starfa með höndum að
sjá um götuljósin. Þeir roguðust
með stiga um öxl, því að þótt ekki
væri hátt upp í ljóskerin, varð þó
ekki komist að þeim nema í stiga,
til þess að kveikja á þeim, bæta
á þau olíu, hreinsa þau eða slökkva
á þeim.
Oft var mesta ófærð á götunum
vegna snjóa, því að þá var meiri
snjókoma í Reykjavík heldur en
verið hefir nú um mörg ár. Þá voru
oft mannhæðarháir skaflar á göt-
unum og voru þeir yfirleitt látnir
eiga sig, því að engin tæki voru til
þess að koma þeim burt. Svo var
t.d. veturinn 1910. Þá skefldi alveg
yfir girðinguna umhverfis Austur-
völl, svo aðeins sást örla á hana
á stöku stað, og var hún þó rúm-
lega metershá. Þá skefldi slétt af
gömlu lyfjabúðinni í Thorvaldsens-
stræti og varð að moka stórar kvos-
ir utan við glugga hennar svo að
dagskíma kæmist inn.
Enginn kippti sér upp við það á
þeim árum þótt hann yrði að
standa í snjómokstri dag eftir dag
og „gera hreint fyrir sínum dyr-
um“. Mátti því oft líta háa snjó-
hauga beggja megin gatna. Og svo
varð vatnsflóð þegar þennan snjó
leysti og síðan aur og for. Einn
góðviðrisdag seint í apríl var eg
á gangi með kunningja mínum.
Þegar við komum inn í Aðalstræti
var þar allt þurrt. Hann stakk þá
við fótum, leit niður fyrir sig og