Lesbók Morgunblaðsins - 03.02.1963, Blaðsíða 5

Púlitísk ga
EFTIR SIGURÐ A. MAGNÚSSON
ir aö er oröið ðfínt á tslandi
að vera barn, ef nokkuð má marka
af umgengni foreldra við börn sín
og afstöðu skólanna til þeirra.
Fjárausturinn og gegndarleysið í
sambandi við barnaboð, gjafir til
barna og annað þvílíkt gefur til
kynna, að foreldrar telji sig bein-
línis geta keypt af sér alla ábyrgð
á uppeldi afkvœmanna og farið
með þau eins og fullorðnar mann-
eskjur um 10—12 ára áldur. Því
fyrr sem barnið fœr algert sjálf-
rœði, þeim mun minna þarf fyrir
því að hafa, virðist vera hin við-
tekna regla í þessum sökum, en
hún er mjög svo vanhugsuð, eins
og oftast kemur í Ijðs þegar börn-
in komast á gelgjuskeið. Agaleysi
íslenzkra barna hlýtur að veicja
óróleik með þeim sem eitthvað að
ráði hafa umgengizt börn í öðrum
löndum. Að minni reynslu eru
Bandaríkin ein samkeppnisfœr við
okkur á þessu sviði.
Út yfir tek-
ur þó þegar
hið opinbera
stuðlar að
slíkri óheilla-
þróun með
vanhugsaðri
og fáránlegri
slcólalöggjöf,
eins og hér á
sér stað. Hátt
á annan ára-
tug hefur sú
regla gilt, að
börn fœru úr barnaskóla í gagn-
frœðaskóla 13 ára gömul og jafn-
vel yngri, þ.e. ári eða meira áður
en þau fermast. Með þessari
heimskulegu tilhögun er beinlínis
verið að skera heilt ár af bernsk-
unni og skapa börnum álgerlega ó-
þörf vandamál á viðkvæmasta skeiöi
í einhverri misskilinni viðleitni við
að gera þau fullorðin löngu áður
en efni standa til.
Þrír skólamenn hafa nýlega bent
á þann leiða misskilning sem hér
er að verki. Þeir voru sammála um
að fermingin marki eðlileg þátta-
skil milli bernsku og œsku, og þá
jafnframt milli barnaskóla og gagn-
frœðaskóla. Börn eru nú einu sinni
þannig gerð, að þau táka sér gjarna
éldri sícólasystkin til fyrirmyndar,
og satt að segja er ástandið í gagn-
frœðaskólum, a.m.k. í höfuðstaðn-
um, orðiö svo iskyggilegt, að þang-
að er börnum enginn akkur að kom-
ast fyrr en í allra síðustu lög.
íslenzk börn eru kannski mun
þroskaðri líkamlega en þau voru
fyrir nokkrum áratugum, en sist
virðist það hafa stuðlað að andleg-
um þroska. Þess vegna ber að hamra
á því viö skólayfirvöld og rikisváld:
Leyfið börnunum að vera börn eins
lengi og þess er nokkur kostur.
s-a-m.
ra
AÐ er því af mörgum ástæðum
ósanngjarnt að ætlast til þess af gagn-
rýnenda (sic) að hann gleymi viðhorf-
um, skoðunum höfundar þegar hann
ræðir um bókmenntaverk, það er blátt
áfram ósvífni."
Þessa furðulegu klausu gat að líta í
svonefndum „sunnudagspistli“ Þjóð-
viljans um síðustu helgi, sem merktur
var höfundareinkenninu og mun
þar vera um að ræða Árna Bergmann.
Kenningin um bókmenntamat og
gagnrýni, sem prédikuð er í nefndum
pistli, er í senn annarleg og beinlínis
„hættuleg" að svo miklu leyti sem hún
kafnar ekki í mótsögnum höfundar
síns. Á öðru leitinu segir hann: „Allir
vita að engin skoðun tryggir góða bók.“
A hinu: „.... ef bókmenntir eru ekki
smábrask og sportfiskirí heldur raun-
verulegt afl í mannlegri tilveru — þá
komumst við að þeirri niðurstöðu, að
mat okkar á þeim verður einmitt „póli-
tískt“.“
Þeir sem nenna mega mín vegna
dunda við að fá rökrænt samhengi í
greindar þrjár tilvitnanir, sem eru
ekki rifnar úr samhengi, þó þær standi
að vísu ekki hlið við híið.
N ú vill svo óheppilega til, að
greinarhöfundur lætur undir höfuð
leggjast að útlista, við hvað hann á með
„pólitísku mati“ á bókmenntum, þó
hann kvarti sáran yfir því, að menn
geri sér ekki almennt grein fyrir hvað
um sé að ræða. Hins vegar er auðvelt
að lesa milli línanna hvað fyrir honum
vakir, og þykir mér sennilegt að til-
vitnunin hér í upphafi gefi skýrasta
mynd af því. Aftur á móti gerir hann
vísvitandi eða óafvitandi tilraun til að
slá ryki í augu lesandans með tilvitnun
í Thomas Mann, sem túlkar allt önnur
viðhorf. Tilvitnunin er svona: „ég
komst að þeirri niðurstöðu, að hið
pólitíska, hið þjóðfélagslega er óað-
skiljanlegur hluti hins mannlega, til-
heyrir vandamáli húmanismans.... og
að það væri menningunni háskalegt,
lífshætlulegt, ef við vanræktum hinn
pólitíska og þjóðfélagslega þátt þess
vandamáls....“
Thomas Mann er hér að vara við
vanrækslu á pólitískum og félagslegum
þáttum húmanismans og menningarinn-
ar; þeir eru vissulega veigamikill partur
mannlegrar tilveru. En hann heldur því
ekki fram, að skoðanir og viðhorf til-
tekinna höfunda eigi að koma til álita,
hvað þá að sitja í fyrirrúmi, þegar
verk þeirra eru metin sem slík.
í_Jm það má nefna ótal dæmi,
hvernig skoðanir ákveðinna höfunda
geta skaðað listrænt gildi verka þeirra,
þegar þeim er að tilefnislausu þröngv-
að upp á þau, og nefnir höfundur Gogol
sem dæmi. Tolstoí og síðustu verk hans
eru annað gott dæmi, og mætti svo
lerigi telja. En hér er greinarhöfundur
enn að taka stein úr þeim röksemda-
garði sem hann þykist vera að hlaða.
Hann tilfærir orð einhvers gagnrýnanda
um að þjóðfélagsskoðun Halldórs Lax-
ness hafi veitt „Sjálfstæðu fólki“ kjöl-
festu og dramatískt ris, en bætir svo
við að skoðanir rússneska meistarans
Gogols hafi leitt hann 1 listrænar ó-
Graham Greene
og hákiirkjumaður, en hefur skrifað
ljóð sem bera af flestu á þessari öld.
if að þarf engan veginn að stafa
af skoðanaleysi gagnrýnanda, að hann
viðurkenni listrænt gildi bókmennta-
verka sem kunna að höggva nærri því,
sem honum er dýrmætt. Það er nefni-
lega tvennt óskylt að meta listrænt
gildi bókmennta og að snúast gegn
skoðunum sem í þeim kunna að felast.
Ég býst við að margir svonefndir „frið-
arsinnar" á íslandi og raunar flestir
íslendingar kunni vel að meta list
Eddukvæða og íslendingasagna, án þess
að þeir telji sig knúða til að aðhyllast
þá hetjuhugsjón og manndrápa, sem
þessi verk byggjast á. Sjálfur hef ég
sérstakar mætur á skáldsögum Dosto-
évskís fyrir djúpan mannskilning og
magnaða skynjun, en tel mig þar fyrir
alls ekki nauðbeygðan til að eiga
nokkurn hlut að panslavisma hans eða
þeirtri trúairlegu grísk-orþódoxu dul-
hyggju sem verk hans eru sprottin úr.
Á.B. viðurkennir á einum stað, að
pólitískt mat á „túlkun mannlegrar til-
veru og mannlegrar viðleitni“ sé
„bundið vissum hætturn", en notar síð-
ar. tilvitnun í Flaubert til að hlaupast
frá vandanum, og þykja mér það held-
ur löðurmannleg viðbirögð við svo
brýnni spurningu. Já, pólitískt mat er
áreiðanlega „bundið vissum hættum“
og þeim ósmáum. Við stöndum
nefnilega gagnvart þeirri staðreynd,
sem raunar er viðtekin regla í rikjum
kommúnismans og fásismans, að bók-
menntirnar koðni niður í sértrúarþrugl,
að þær verði góðar eða lélegar eftir því
hvort þær eru „réttar“ eða „rangar“.
Við slík kjör verða rithöfundar annað
tveggja fjósamenn stjórnmálakenninga
og kreddukerfa eða utangarðsmenn og
óalandi í rétttrúuðu þjóðfélagi.
Ég er ekki að leggja Á. B. til svo
frumstæðar skoðanir á bókmenntum og
bókmenntamati, en pistill hans rennir
vissulega stoðum undir slik viðhorf, ef
ti) eru einhverjar einfaldar sálir hér á
landi, sem „misskilja rökleysur hans
rétt.“
nrýni
göngur, þegar hann hugðist gera brag-
arbót á „Dauðum sálum“.
Með öðrum orðum er það undir hæl-
inn lagt hvaða hlutverki skoðanir
gegna í skáldskap. Á. B. er vafalaust
öruggur um, að „réttar“ skoðanir Lax-
ness hafi bætt verk hans, en „rangar“
skoðanir Gogols skemmt hans verk, en
gæti þessu ekki í öðrum tilvikum verið
þveröfugt farið? Og á hvaða forsendum
er svo ætlunin að dæma „réttar“ skoð-
anir og „rangar“?
Í víðustu merkingu eru allar alvar-
legar bókmenntir „pólitiskar“ að því
leyti sem þær fjalla um manninn í fé-
lagslegu samhengi með einhverjum
hætti. Ekkert skáldverk lifir í algeru
tómrúmi. En það merkir engan veginn,
að afstaða höfundar til dægurmála,
stjórnmála eða félagsmála ráði úrslit-
um um gildi verka hans sem bók-
mennta. Það sem öllu máli skiptir í
bókmenntun eins og öðrum listgreinum
er skynjun höfundar, glöggskyggni,
innsæi í mannleg kjör, vald hans á við-
fangsefni sínu og stíl.
Á.B. telur að deila megi um, „hvort
til séu skoðanir sem örugglega hljóta
að koma í veg fyrir að góð bók sé
skrifuð." Þetta er hreinasta firra. Allar
skoðanir hljóta örugglega að koma í
veg fyrir að góð bók sé skrifuð, ef þær
Pablo Neruda
eru látnar sitja í fyrirrúmi fyrir list-
rænum kröfum verksins. Engin skoðun
kemur í veg fyrir að góð bók sé skrifuð,
ef höfundur hefur hæfileika og list-
rænt mat hans er óbrenglað.
Þessu til áréttingar mætti nefna sæg
af nærtækum dæmum, en ég læt
nægja að tilfæra örfá. Bertolt Brecht
var kommúnisti og Pablo Neruda er
kommúnisti, en verk beggja eru full-
gildar bókmenntir þrátt fyrir öfga-
kenndar þjóðfélagsskoðanir þeirra.
Ezra Pound var (og er kannski enn)
fasisti, en það dregur á engan hátt úr
miklu gildi skáldskapar hans. Dante Og
Paul Claudel voru strangtrúaðir ka-
þólikar, Frangois Mauriac og Graham
Greene eru strangtrúaðir kaþólikar, en
verk allra þessara höfunda eru í fullu
gildi og eiga erindi jafnt við mótmæl-
endur, guðleysingja og kaþólika. T. S.
Eliot er stækur íhaldsmaður, royalisti
4. fcölublað 1963
LESBÓK MOHGUNBLAÐSINS 5