Lesbók Morgunblaðsins - 03.02.1963, Blaðsíða 13

„HUGSJONIR RÆTAST,
ÞÁ MUN AFTUR MORGNA"
EFTIR ÓLAF GUNNARSSON
Tæpast er að finna í íslenzkum
skáldskap kvæði, sem geymir meira af
vorhug og góðum óskum þjóðinni til
(handa en „Aldamótin“ eftir Hannes Haf-
etein.
Segja má, að aðstæður allar hafi ver-
ið þannig þegar kvæðið var ort, að
gáfaður hugsjónamaður hafi getað leyft
sér að vera bjartsýnn. Þjóðin var í raun
og sannleika að strjúka sér af augum
nótt og harm hins horfna og hniginnar
aldar tár þornuðu smátt og smátt í
skini nýrrar aldasólar.
Skáldið og stjórnmálamaðurinn sá í
anda stórstígar tækniframfarir, stritandi
vélar og starfsmenn glaðir og prúðir
voru jafnskýrar myndir fyrir hugskots-
sjónum hans, en raunhyggjan entist íhon-
■um til að sjá, að þessi nýja framfaraöld
myndi ekki veita tóm til værðarfriðar.
Langt fram eftir öldinni mátti segja,
að þjóðin lifði mjög í anda hins glæsi-
lega foringja. Ungir og áhugasamir
menn brutust til mennta bæði heima
og erlendis og lögðu ótrauðir hönd á
plóginn til að auka velgengni og vel-
megun þjóðarinnar.
Á undraskömmum tíma voru vegir
og brýr byggðar, hafnir byggðar eða
stækkaðar, fallvötn virkjuð, kauptún
og kaupstaðir reistir, skólar og önnur
menntasetur reist og endurbætt. Sá, sem
leit á allt þetta úr nokkurri fjarlægð
(hlaut að hafa yfir orð skáldsins: „Öfl-
in þin huldu geysast sterk að starfi“.
Heimsstyrjöldin síðari varð þess
valdandi, að kjör íslendinga bötnuðu
snögglega og án þess að eins mikið vaeri
tfyrir haft og áður tíðkaðist. Hin snögg-
lega velgengni setti margt úr skorðum.
Manngildi varð fjölda manna ekki eins
(hugstætt og gildi peninga og gerðist
(þjóðin sem heild smátt og smátt betur
að sér í öflun sýnilegra verðmæta en
andlegra. Ekki var þó að sinni mikil
bætta á ferðum því hugsjónagrundvöll-
ur fyrri hluta aldarinnar var allsterk-
ur og á honum margt gagnlegt byggt.
Það er í raun og veru ekki fyrr en
lá allra síðustu árum, að menn hafa
farið að gera sér grein fyrir, að mann-
gildighugsjónin má aldrei gleymast
neinni þjóð ef vel á að fara.
Starfsdagur margra hefur verið óeðli-
lega langur, enda hefur þjóðin á skömm-
um tíma byggt fleiri hús og önnur
mannvirki en dæmi eru til áður og get-
ur sú kynslóð, sem nú ber hita og þunga
dagsins á íslandi með réttu verið stolt
af efnislegum framförum. Svo mjög hef-
ur efnahagur þjóðarinnar batnað, að
sú kynslóð, sem nú er að vaxa úr grasi
þekkir ekki aldagömul átök þjóðarinn-
ar við eld og ísa, skilur ekki hvað bar-
látta við kröpp kjör er og hefur heyrt
meira um tekjuöflun hversdagslífsins
en ræktun hugans. Af þessu leiðir, að
mörg börn og ungmenni halda af. stað
frá heimaranni í skóla með haldbetri
þekkingu á súkkulaði og kóka-kóla en
blendingi þeim úr kristnidómi og Ása-
trú, sem lengi hefur verið þjóðinni and
legur styrkur og skapað grundvöll hins
íslenzka drengskapanmanns.
Fyrir nokkrum áratugum bjuggu 85%
allra íslendinga í sveitum, en nú nærri
15%. Þetta er svo mikil stökkbreyting,
að engan þarf að undra þótt ekki sé
allt með felldu í landi, þar sem svo
miklar breytingar hafa orðið á stuttum
tíma.
Greinlegt er, að mikill þorri bæjar-
búa hefur enn ekki fundið neinn traust-
an uppeldislegan grundvöll og er því
uppeldi um þessar mundir mjög á reiki.
Ekki bætir það úr skák, að forusta
fræðslumála hefur verið mjög á hverf-
anda hveli að undanförnu eins og ég
færði rök að í grein, sem heitir „Ekki
af einu saman brauði“ og birtist í Dag-
blaðinu Vísi þann 1. nóv. 1962. Fjöldi
skólastjóra og kennara hefur látið í ljós
mikla ánægju með þær umíbótatillögur,
sem þar voru bornar fram og er þess
að vænta, að hinir sömu menn vinni
heilshugar að framkvæmd þeirra.
iv,
1 ’ ú má vel vera, að einhverjir
vilji segja sem svo, að einn eða fleiri
lélegir forustumenn i fræðslumálum
geri hvonki til eða frá, en svo einfalt
er málið ekki.
Það er ekki aðeins óhæfni mannanna
sjálfra, sem ræður úrslitum, heldur allt
það andrúmsloft, sem þeir skapa.
í grein, sem ég skrifaði í fyrsta tölu-
blað Símablaðsins 1960 og heitir „Hæfni-
próf og val í trúnaðarstöður“ gerði ég
fyrst allýtarlega grein fyrir hinum
fræðilegu og hagnýtu möguleikum, sem
í hæfniprófum felast. Síðan sagði ég
orðrétt og hafði þá m.a. íslenzku fræð-
slumálastjórnina í huga:
„Með þessu er þó ekki nema hálf-
sögð sagan. Það gæti verið hæpið, jafn-
vel óvei'jandi að velja greinda og gegna
menn í sumar trúnaðarstöður a.m.k.
hér á landi. Þess eru dæmi, að menn,
sem ekki hafa nema meðalgreind og
stórgallaða skapgerð hafa valizt hér til
æðstu trúnaðarstarfa. Þessir menn
safna yfirleitt að sér ógreindum starfs-
mönnum með meira eða minna brengl-
aða skapgerð.
í stofnun, þar sem meðalgreind og
óiheilindi hafa æðstu völd er ekki eðli-
legt rúm fyrir bráðgreindan og heiðar-
legan starfsmann. Starfshæfni hans og
glæsilegir hæfileikar vekja yfirleitt
fljótt öfund yfirmanna og jafnvel sam-
starfsmanna, sem oft og einatt leiðir
til þess, að maðurinn er höfuðsetinn
með bafcmælgi og jafnvel rógburði. Mað-
ur, sem lendir í slíkri aðstöðu gerir
oftast eitt af tvennu. Hann reynir að
breyta öllu andrúmslofti þeirrar stofn-
unar, sem hann vinnur í ,eða hann leitar
-lEgts giH úBgeis sjeuub nuuiA^B jos
nefnda mun vera algengara, þar eð mað-
urinn verður að rísa gegn venjum og
„siðferðismati“ fjöldans, sem fyrir er,
og það verður honum oftast um megn.
Bæði með tilliti til mannsins, sem velja
skal og þeirra sem með honum eiga að
vinna, virðist því einsætt áð velja mann
af sama sauðahúsi og þá, sem fyrir eru,
en það þýðir aftur á móti, að prófend-
ur verða að hafa staðgóða þekkingu
á göllum þeirra“.
etta óhugnanlega lögmál hefur
þegar haft slík áhrif á allt uppeldi í
landinu, að þjóðinni er mikil hætta bú-->
in af ástandinu. Ráðvilltir foreldrar,
sem búa við aðstæður, sem þeim eru
meira eða minna framandi vilja gjarn-
an geta leitað til þeirra, er samkvæmt
stöðum sínum eiga að vera andleg leið-
arljós fjöldans og ýmsir gera það.
Heiðarlegu fólki eru það nærri óbæri-
leg vonbrigði ef það í stað andlegrar
kempu firmur glaðklakkalegan fánabera
meðalmennskunnar. Díklega er það
verra en rekast á kött í bóli bjarnar,
sem hefur þó löngum verið talið lítt
eftirsóknarvert.
En látum nú fánabera meðaímennsk-
unnar liggja milli hluta um sinn en
gleymum ekki, að þeir verða að víkja.
Látum okkur nú í fullri alvöru gera
okkur einhverja grein fyrir hvað fram-
undan hlýtur að vera.
Fyrst og fremst verður að stórbæta
kjör kennarastéttarinnar en gera jafn-
framt þær kröfur til hennar, að hún
sé starfi sínu fullkomlega vaxin, og
velji það af áhuga en ekki einhverjum
annarlegum ástæðum.
Þegar starfskilyrði þessarar stéttar eru
orðin slík, að hún fer að geta lifað af
þvi að sinna starfinu, verður að gera
þær kröfur til hennar að hún verði
ekki aðeins þelkkingarmiðlari, heldur
einnig uppalandi. Hún verður að hafa
styrk og manndóm til að rísa gegn
hverskonar ósóma, hvort sem almenn-
ingi líkar betur eða verr. Hún verður að
ganga vel fram í þvi að kenna for-
éldrum að börnin eru oft viðkvæmur
efniviður, ungtré, sem hlynna þarf að,
ef þau eiga að verða limríkir hlynir.
Það er ekki nóg að sá fræi í moldina
og láta svo Guð og lukkuna um hvað
gerist. Skógræktarmanninum er ljóst,
að hann verður að vökva, reita illgresi,
vernda gegn frosti og stormi og síðar
meir að gresja ef frækornið á að ná
fullum þroska í lundi nýrra skóga.
Sama máli gegnir um barnið. Þrennt
þarf að veita því öðru fremur, það er
umihyggja, ástúð og agi.
Eins og sakir standa er umhyggjan
víða sú að senda börnin út í hættur um-
ferðarinnar, ástúðin birtist einkum í
sælgætisgjöfum og aginn í því að varpa
steinum að þeim fáu, sem kunna að
leitast við að bæta úr einhverju, sem
foreldrarnir hafa vanrækt.
S vona ástand getur ekki gengið
lengi án þess að þjóðin bíði óbætanlegt
tjón á sálu sinni. Það verður að gera
þær kröfur til fólks, að það gefi sér
tima til að líta eftir börnum sínum
meðan þau eru á óvitaaldri. Sú fáran-
lega meinloka hefur vei'ið borin á borð
bæði fyrir mig og aðra, að þetta sé ó-
kleift. íslendingar séu svo ólöghlýðnir,
að þeim komi aldrei til hugar að fara
að líta eftir bömum sínum. Jafnvel
lögreglumenn halda þessu fram i fullri
alvöru.
Nú vil ég benda þessum góðu mönn-
um á eitt dæmi. í Reykjavik er bannað
að láta hunda ganga eftirlitslausa á göt-
unum. Þessu ákvæði er vel hlýtt. Get-
ur það stafað af þvi, að hundarnir séu
í meiri metum hjá almenningi en börn-
in? Ég held varla.
Agaleysi heimilanna stafar að miklu
leyti af því að skólamenn hafa ekki
haft nógu góðar aðstæður til að vera
uppalendur, sem verið geta foreldrum
til ráðuneytis. Þá má ekki gleyma þvi,
að eftirlit lögreglu með börnum og ungl-
ingum hefur verið svo lélegt að þess
munu engin dæmi a.m.k. norðan Alpa-
fjalla.
Þá liggur það í augum uppi að skóla-
kerfi því, er samið var að lítt athug-
uðu máli í lok síðustu heimsstyrjaldar,
þegar þjóðin hélt að hún gæti allt, þarf
að breyta og þó einkum framkvæmd
þess. Leyfi ég mér í því sambandi að
visa til greinar, sem ég skrifaði í Morg-
unblaðið þann 17. júní 1962, og heitir
„Ný skipan gagnfræðanáms".
Vanhæfni þeirra, er stjórna eiga fræð-
slumálunum hefur á undanförnum ár-
um orðið' þess valdandi, að fósturjörð-
in hefur ekki risið endurborin á þessu
sviði.
Með samstilltu átaki þeirra, sem skilja
í hvert óefni er komið má enn snúa aft-
ur. Að vísu erum við álíka settir og
maður, sem ekið hefur jeppabíl yfir
vegleysur án þess að gera sér grein
fyrir hvert hann væri að fara og er
kominn í sjálflheldu. Hann finnur ekki
sporin sem gætu leitt hann sömu leið
til baka og framundan er ófæra.
Þegar í slíkt óefni er komið þarf að
skipta um bilsjóra og leita jafnframt
aðstoðar greindustu farþeganna ef ein-
hverjir eru. Með sameinuðu átaki má þó
oftast finna leið út úr votlendinu.
Verði þessi leið farin, munu harma-
sár hins horfna bætast og hugsjónir ekki
aðeins fæðast heldur einnig rætast.
SMÆLKI
Skömmu eftir síðustu kosningar I
Frakklandi hitti menningarmálaráð-
herrann, André Malraux, einn af vinum
sinum, sem spurði hann:
— Hvernig rná það gerast, að de
Gaulle vinni slíkan stórsigur, sem nú
— þú veizt þó vel, að þeir eru æði
margir Frakkarnir, sem eru ekkert sér-
lega hrifnir af honum.
— Kæri vinur, anzaði Malraux, það
er ósköp auðskilið. Frakkar vilja láta
stjórna sér — raunverulega stjórna sér.
En þar með er ekki sagt, að þeir elski
beinlínis þann, sem við stjórnvölinn
situr.
★
„Siðameistararnir“ í frönsku forseta-
höllinni, Elysée, hafa oft komizt í vand-
ræði við heimsóknir þjóðhöfðingja frá
hinum nýju ríkjum í Afríku. Margir
þeirra lifa í fleirkvæni — og koma í
opinberar heimsóknir til Frakklands
með laglega, litla „hirð“ eiginkvenna.
Madame de Gaulle spurði eitt sinn
hreinskilnislega sendifulltrúa eins Afr-
íkuríkisins, hvort hann teldi ekki
mögulegt, að hinir göfugu, svörtu leið-
togar færu á þessu sviði að dæmi
Evrópubúa — og bönnuðu fleirkvæni.
Forsetafrúin fékk vissulega jafn-
hreinskilið svar — og í því kom dipló-
matinn afriski um leið að snilldarlegum
gullhömrum:
— Madame, sagði hann, það mun
reynast mjög erfitt — a.m.k, hjá okkar
þjóð — að banna fleirkvæni. Við neyð-
umst sem sagt til þess að leita þeirrar
fegurðar, töfra og gáfna hjá mörgum
konum, sem maður er svo heppinn að
finna hjá einni hér i Evrópu,
4. tölublað 1963
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 13