Lesbók Morgunblaðsins - 03.02.1963, Blaðsíða 6

OSCAR CLAUSEN: PRESTASÖGUR 1
SNAUDUR GUÐSMAÐUR
yfir guðsmenn sem aðrar „aumar
manneskjur“ í þessu landi. — Þá
urðu guðsmennirnir að skrapa sam-
an tekjur sínar hjá háttvirtum al-
menningi, í ýmsu fríðu, t.d. offri,
fóðrun svokallaðra prestslamba,
dagsláttu í túni prestssetranna o. s.
frv. — Ef innheimtan gekk illa, var
sultur í búi þeirra, jafnt og annarra.
En nú fá kirkjunnar þjónar vissar
og álitlegar tekjur sínar útborgaðar
mánaðarlega úr ríkissjóði í bein-
hörðum peningum, og eru því hætt-
ir að lifa á snöpum. — Áður kom
það fyrir, að prestar urðu að gefa
upp önd sína fyrir langvárandi
skort og líkamlegt hungur, og er þar
skammt til að minnast hinna ógur-
legu harðinda- og hungurstímabila
á 18. öldinni. Þá gætti hungurvofan
einskis manngreiningarálits þegar
hún greip íslendinginn heljartökum
sínum.
Hér verður sagt frá einum öldruðum
guðsþjóni, sem í elli sinni varð fyrir
ótrúlegustu raunum sakir fátæktar og
ellikrauma, þó að hann sálaðist ekki
>beint úr hungri. En þetta var síra Þor-
valdur Jónsson, sem var prestur í
Hvammi í Laxárdal samfleytt í 38 ár.
(1747-1785).
Hann var Þingeyingur að ætt, og
lcominn af góðu og gegnu bændafólki.
Foreldrar hans voru, Jón bóndi Þorvalds
son á Ljósavatni og Hóli í Köldukinn og
(kona ha-ns Þorkatla Snorradóttir. — Þau
hjónin höfðu eignazt 11 börn, en aðeins
íjögur komust upp, og var sira Þorvald-
ur eitt þeirra, — hin dóu ung. — Jón á
Ljósavatni var efnabóndi og kostaði Þor
vald ein'kason sinn í Hólaskóla, en þeg-
að hann útskrifaðist þaðan, komst hann
í sérstaka náð hjá herra Steini biskupi
og varð „þjenari“ hans. Hann var bisk-
upssveinn herra Steins á vísitasíuferðum
hans næstu fjögur árin, en svo vígði
biskup hann til Fagraness í Skagafjarð-
arprófastsdæmi árið 1731, og var hann
þá 27 ára gamall. — Fagranessbrauði
þjónaði hann á 16 ár, en fékk þá Hvamm
í Laxárdal, og þar var hann þangað til
að hann dó 1785. Hann var því þjónandi
prestur í hálfa öld og 4 árum betur, og
ekki sleppti hann brauði sínu þó að
hann væri orðinn 82 ára gamall, og
gjörði öll prestsverk til dauðadags. —
Að vísu var hann orðinn allhrumur, eink
um síðasta áratuginn, og þegar hann
var orðinn 73 ára gamall, tók hann því
aðstoðarprest, af því að þá þóttist hann
varla einfær um að þjóna þessu erfiða
Skagabrauði, en þ.e. Kétusóknum á
Skaga. — En sambúð þessara góðu guðs
(þjóna varð allsöguleg.
!Það var ungur prestur, síra Gimnlaug
ur Magnússon, sem gjöxðist aðstoðar-
prestur síra Þorvaldar gamla, en hann
var prestssonur frá Höskuldsstöðum. —
Síra Gunnlaugur settist að úti á Skagan
um og þjónaði Kétusókn, og voru þeir
samningar á milli guðsmannanna, að
gamli klerkurinn þjónaði heimakirkj-
unni í Hvammi, en síra Gunnlaugur
messaði á Kétukirkju 3. eða 4. hvern
sunnudag, eins og venja hafði verið til,
og skyldi samningurinn standa meðcui
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
síra Þorvaldur lifði. — Brátt kom i
ijós, að samíbúð guðsmannanna varð
ekki sem friðsamlegust, og ekki „hinum
kæru sóknarbörnum þeirra“ til neinnar
fyrirmyndar. Þeir áttu ekki lund saman
og deildu um alla hluti, og loks var
þessi samvinna þeirra orðin svo óhæg,
að síðasta árið, sem síra -Þorvaldur lifði,
sagði síra Gunnlaugur honum upp vist-
inni. Hann gekk þó í sig litlu síðar, lík-
lega vegna þess, að honum hefur ekki
iþótt taka því, að hlaupa á brott áður en
gamli prélátinn hefði vistaskiptin síð-
ustu, enda þurfti ekki lengi að bíða, því
að önd hans hvarf til feðra sinna
skömmu síðar. —
— O —
Fins og áður getur sálaðist sira
Þorvaldur árið 1785, í hinu ógurlegasta
harðæri, þegar hin kalda kló móðu-
harðindanna hélt allri þjóðinni í greip
sinni, og hrifsaði þá veikburða og elli-
'hrumu yfir landamærin. — Um þær
mundir var síra Jón Jónsson á Hjalta-
stöðum, prófastur Skagfirðinga, og féll
það því á hans skaut, að ausa moldum
hinn þreytta og ellihruma guðsþjón í
Hvammi. Prófasturinn tilkynnti biskupi
herra Arna Þórarinssyni á Hólum, lát
síra Þorvaldar, og getur þess þá um leið
að kapeláninn síra Gunnlaugur ætli að
sækja um brauðið og þjóni því fyrst um
sinn. En í bréfi sínu segir prófasturinn
líka hans herradómi frá allkynlegu
framferði hins unga kapeláns. Hann hafi
ekki verið við jarðarför húsbónda síns,
gamla prestsins, og þó ekki verið neitt
forfallaður, enda hafi hann „af ásetn-
ingi“ eða í storkunarskyni, riðið fram
hjá kirkjustaðnum meðan jarðarförin
fór fram. — Bendir þetta til þeirrar
staðreyndar ,að hatur guðsmanna, ekki
síður en annarra syndugra, getur náð út
yfir gröf og dauða, og það þrátt fyrir
allt „snakk“ þeirra í predikunarstólun-
um um þolinmæði, umburðarlyndi og
fyrirgefningu.
Prófasturinn á Hjaltastað er, í bréfi
sínu, argur yfir framferði hins unga
guðsþjóns, og segist ekki geta séð, að
kapeláninn hafi haft neinar ástæður til
klögumála á hendur síra Þorvaldi sál-
uga, þar sem hann hafi „uppborið" 6 rd.
á ári, að launum úr svo fátæku brauði,
fyrir að messa á Kétu 3. og 4. hvern
sunnudag. — Auk þessa hafi hann svo
haft allar aukatekjur úr sóknunum, og
þær hafi ekki verið neitt smáræði síð-
asta árið. Þá hafi hann fengið, hvorki
meira né minna, en 10 rd. í líksöngseyri
fyrir 19 manneskjur, sem hafi sálazt þar
úti á Skaganum, aðeins á því eina ári. En
hætt er við því, að einhver af þessum 19
sálum hafi dáið úr „ófeiti", sem var
mjög tíð dauðaorsök manna á þeim ár-
um.
— O —
C
kJíra Þorvaldur í Hvammi var fjór
giftur. — Fyrsta kona hans var Sigur-
laug dóttir síra Erlendar Guðbrandsson
ax á Kvía'bekk, systir madömu Margrét-
ar 'konu sira Gunnars prósasts Pálsson
ar í Hjarðarholti. Hún dó ung og barn-
laus. — Önnur konan var Ingiríður Þor-
láksdóttir annálaritara í Sjávarborg. Þau
áttu 3 dætur, og dó hún einnig ung. —
Þriðja konan hét einnig Ingiríður og var
Jónsdóttir, bónda á Þverá í Skagafirði.
Þau eignuðust 4 börn, og eru af þeim
komnar merkilegar bændaættir í Skaga
firði. — Fjórða konan var Málfríður dótt
ir síra Grunólfs Illugasonar í Glaumbæ.
Hún var miklu yngri en síra Þorvaldur
enda lifði hann í 20 ár. Sonur þeirra
var Jón Þorvaldsson bóndi á Bjarnar-
stöðum í Kolbeinsdal. —
— O —
að var einhvern fyrstu daganna
í aprílmánuði 1785, sem jarðarför síra
Þorvaldar fór fram, og þegar að henni
lokinni var það, að prófasturinn, síra
Jón á Hjaltastað, skrifaði bréfið til
Steins bistkups, en í þessu bréfi lýsir
hann hinu ömurlegasta fjárhagsástandi
prestsekkjunnar, madömu Málfríðar.
Hann segir, að hún hafi ekki verið fær
um að hýsa sig eina nótt þegar hann
kom til þess að jarðsyngja prestinn. Hjá
henni var mikill skortur í búi, og hafði
hún 8 manns á framfæri, þ. á. m. 2.
sonarbörn hennar, sem voru komin á
hennar náðir, þar sem faðir þeira var
orðinn gjörsamlega bjargþrota. Prófast-
urinn segir, að 5 kúgildi. þ.e. 30 ær, haifi
átt að fylgja staðnum, en aðeins 1S ær
voru torancu pegar hann var þarna á
ferð, og taldi hann mjög liklegt, að
madama Málfríður yrði að neyðast til
þess að farga þeim ,svo að hún gæti hald
ið lífinu í sér og skylduliði sínu. Enga
kú átti madaman, en 2 kvígur hafði hún
að láni. Bú síra Þorvaldar var svo illa
statt, að erfingjarnir frásögðu sér alla
ábyrgð á skuldum þess. — Eina bótin í
þessu máli, segir prófastur, sé, að guðs
hús staðarins sé nýlega upp byggt og í
góðu standi, en þó hvíli á því skuldir.
iHús staðarins voru líka flest ný.
Örlög madömu Málfríðar urðu hörð.
Hún varð að hröklast burtu af staðnum
um vorið, örfátæk og allslaus, og átti því
við bágan kost að búa. Hún settist þá
að á Skarði í Gönguskörðum, og þar var
hún við búhokur þangað til að hún var
orðin háöldruð, hrum og slitin. Þá flýði
hún þaðan uppgefin og fótlama, á náð-
ir sonar síns, Jóns á Bjarnastöðum. Þar
dó hún skömmu eftir nýárið 1805 og var
jarðsett á Hólum. — Madama Málfríð-
ur hafði verið ekkja í 20 ár og barizt
harðri baráttu við „armóð og margskon
ar kröm“. Hún var guðhrædd kona og
góðgjörðasöm, en orðin södd lífdaga. —
— O —
Það er frá síra Gunnlaugi aðstoðar
presti síra Þorvaldar í Hvammi að segja
að hann fékk Hvamm um vorið og siðar
Reynistaðarbrauðið og þar dó hann árið
1804, 56 ára gamall. — Hann átti 9 eða
10 börn, sitt á hverju árinu, og er sagt
frá því, að það hafi verið átakanleg sjón
við jarðarför hans að sjá þar ekkjuna
með 9 eða 10 munaðarlaus börnin, ldtið
stálpuð „í hrúgu leggjast yfir gröf hans“.
En útaf iþessum illa stöddu börnum sira
Gunnlaugs eru nú komnir mjög merkir
menn. — Þessi ömurlega jarðarför fór
fram í hretviðri í kirkjugarðinum á
Reynistað 29. marz 1804, og hélt síra
Pétur prófastur á Víðivöllum hugnæma
lí'kræðu og var textinn úr 49. bréfi Jere
míasar 11. versi, svohljóðandi: „Forlát
þú þína föðurleysingja. — Ég vil láta þá
lifa og þín ekkja skal treysta upp á mig.“
Smælki
Um síðustu jól spurði einn af vin-
um Picassos, hvort það hefði ekki
valdið honum vonbrigðum, hve
harkalega Rússar hefðu snúizt gegn
nútimalistinni.
— Kæri vinur, anzaði Picasso, eig-
inlega er ég ekki svo undrandi á
því. Rússar eru nú einu sinni svo
vanir því að segja „njet-njet“, að
það hlýtur að vera orðið örðugt fyrir
þá að segja „da-da“.
•
Eins og kunnugt er, hefir Jóhannes
páfi XXIII mikinn áhuga á frétta-
mennsku og fréttaflutningi — en
jafnframt gerir hann miklar kröfur
til fréttamanna.
Nýlega talaði hann við hóp frétta-
manna, sem komnir voru til Rómar
til þess að fylgjast með hinu mikla
þingi kaþólsku kirkjunnar þar. Páf-
inn sagði m.a.:
— Góður fréttamaður lætur ekki
auðveldlega hafa áhrif á skoðanir
sínar. Hann verður að vera gæddur
glöggskyggni læknisins, hinum lif-
andi anda skáldsins, þekkingu og
rökhyggju lögfræðingsins og ábyrgð-
artilfinningu uppeldisfræðingsins.
Já, okkur vesalings blaðamönnun-
um veitir víst ekki af að biðja Guð
að hjálpa okkur til að uppfylla slík-
ar kröfur.
4. tölublað 1963