Lesbók Morgunblaðsins - 02.06.1963, Blaðsíða 4

Oscar Clausen
Hver myrti
Séra Þórður Guðmundsson
var prestur á Grenjaðar-
stað 1735—1741. Hann var sonur
séra Guðmundar Vernharðssonar í
Selárdal og konu hans, Margrétar
Arngrímsdóttur Jónssonar á Ökr-
um og Sælingsdalstungu, Arngríms-
sonar Vídalín, hins lærða, á Mel-
stað. Bróðir séra Þórðar var séra
Þorlákur í Selárdal, faðir þjóð-
skáldsins, séra Jóns á Bægisá.
Var þetta, svo sem kunnugt er, þekkt
gáfumannaætt í marga ættliði. — Séra
Þórður var fæddur á Suðureyri við
Tálknafjörð árið 1703. Lærði í Skál-
holtsskóla og útskrifaðist þaðan 1724.
Tveim árum síðar sigldi hánn til Kaup-
mannahafnar, og tók þar embættispróf
í guðfræði við háskólann 1728, um leið
og Finnur biskup Jónsson, og fengu báð
ir 1. einkunn (Laudabilis). — Margir
danskir og norskir piltar gengu þá einn
ig undir próf í þetta skipti, en enginn
fékk svo háa einkunn, nema séra f>órð-
ur og dr. Finnur. Einn lærðasti og mest
metni kennarinn við Hafnarháskóla á
þeim tímum var prófessor Steenbuch
og hafði hann þá sagt við þá á latínu:
„Alltaf eruð þið íslendingarnir hlut-
skarpari en vorir landar.“
éra Þórður var því einn lærð-
asti maður sinnar samtíðar, og einkum
var hann mikill latínumaður, eins og
margir skólagengnir menn voru í þá
daga. Var alltaf náin og kær vinátta milli
hans og dr. Finns biskups, sem þá var
enn prestur í Reykholti, frá því að þeir
höfðu verið félagar á Hafnarárunum og
tekið prófið saman. En dr. Finnur gjörð-
ist síðar hinn mesti afkastamaður í rit-
störfum, og liggur eftir hann m.a. kirkju-
sagan mikla, sem hann byrjaði á löngu
áður en hann varð biskup. Hann sendi
þá vini sínum, séra Þórði, byrjunar-
handritið til „yfirskoðunar" og bað hann
að segja sér hvernig honum litist á það,
og sýnir þetta hvað mikið traust dr.
Finnur bar til þessa vinar síns. Þegar
svo séra Þórður endursendi dr. Finni
handritið, skrifaði hann dóm sinn á
verkinu með þessari setningu: „Það er
ekki von á því betra af þér.“ — En þetta
ber auðvitað að skilja sem hið mesta hól,
sem séra Þórður gat borið á vin sinn.
— Séra Þórður kom frá Höfn vorið 1730
og kom út á Vestfjörðum, en vígðist þó
ekki fyrr en tveim árum síðar, 1732,
kapelán til séra Hjalta prófasts Þor-
steinssonar í Vatnsfirði, og giftist þá
Halldóru dóttur hans.
Ekki var séra Þórður nema tvö ár
kapelán tengdaföður síns, í Vatnsfirði.
Þá losnaði Grenjaðarstaður við lát séra
Magnúsar Markússonar, en sá mikli
staður var keppikefli allra guðfræðinga
og presta fyrr á öldum, og eitt af þeim
sex brauðum hér á landi, sem hans há-
tign Danakonungur veitti sjálfur, og
aldrei var veitt nema lærðustu mönnum
og hefðar prelátum. — Séra Þórður sótti
um Grenjaðarstað, en auk hans sóttu 10
eða 11 prestar um staðinn, en konung-
ur lét séra Þórð, hinn gáfaða og lærða
kapelán í Vatnsfirði, ganga fyrir öllum
og veitti honum brauðið 3. des. 1734, og
svo flutti hann þangað austur vorið eftir.
T il er góð lýsing á séra Þórði, svo-
hljóðandi: (sbr. Pr.æ. Sighv. XVI, 745).
„Hann var lítill vexti, vel gáfaður og
vel lærður, — harðsinna, fálátur og ó-
þýður oftast, — gjörðist stórbrotinn og
drykkjugjarn á seinni árum og var lítt
vinsæll af sóknarfólki sínu, — þótti og
stundum óþarflega framhleypinn." — Af
þessari lýsingu séra Þórðar má sannar-
lega ráða það, að hann hafi ekki verið
neitt sérlega þægilegur eða „þýður“ í
umgengni við aðra menn, enda eru til
sagnir um það, hversu frakkur og orð-
hvatur hann hefur verið, og þá einkum
undir áhrifum víns, og ein þeirra sagna
á þessa leið:
Eitt sinn var séra Þórður staddur í
samkvæmi og bar þá svo til, að einn
kunningi hans bað mann að kveikja fyr-
ir sig í tóbakspípu. Þegar hann hafði
gjört það og rétti manninum pípuna aft-
ur, sagði séra Þórður við þann sem við
tók: „Það er mikið að þú skulir geta
tekið við pípunni fram úr þjófnum." —
En þá gegndi sá, sem í pípunni kveikti:
„Ekki er betra að taka við henni fram
úr hórkarlinum." Prestur þykktist við
og skildu þeir í styttingi.
Það hefur eflaust verið geðbrestum
séra Þórðar að kenna, að honum var
ekki veitt biskupsembættið á Hólum ár-
ið 1740, þegar það losnaði við dauða
herra Steins'biskups Jónssonar. Þá sótti
séra Þórður um það, og var hann þá á
bezta aldri, 37 ára gamall, og lærðastur
allra preláta, sem til greina gátu komið,
en fram hjá honum var gengið af veit-
ingavaldinu, eflaust vegna harðsinnis
hans og erfiðs lundarfars, og máske
einnig vegna drykkjuskapar hans.
S , iUdeaum oe
átti í útistöðum við marga menn í um-
hverfi sínu, og skal nú lítillega sagt frá
þeim, og hinum óhugnanlegu endalokum
hans, sem munu hafa verið afleiðing af
þrasi því og þrefi, sem hann átti í við
nágranna sína.
Það var sama haustið og séra Þórður
sótti um biskupstignina á Hólum árið
1740, að hann reið í Grænavatnssauða-
rétt og komst þar í illdeilu við bónda
einn harðan og óvæginn, og skildu þeir
með illindum og höfðu í hótunum hvor
við annan. Við einn nágranna sinn lenti
séra Þórðúr þá einnig í deilum og þrasi
um þessar mundir. Þennan náunga grun-
aði prestur um það „ódæði“, að hafa
getið barn með systur hans, sem var á
vist með honum á Grenjaðarstað. —-
Prestur hótaði honum öllu illu, og mun
hann hafa „uggað um sig“, eða m. ö. o.
hafa verið hræddur og var um sig fyrir
guðsmanninum á Grenjaðarstað. Þarna
voru því tveir „heiðursmenn“, sem báð-
ir þóttust eiga sér í að hefna við prest,
enda voru þeir víst óspart nefndir í sam-
bandi við hinn ógurlega glæp, þegar
séra Þórður var myrtur sumarið eftir,
og nú verður sagt frá.
mr að var einn dag á engjaslætti
sumarið 1741, að hjú séra Þórðar voru
við heyskap á engjum, að venju, en prest
urinn, kona hans og börn voru heima og
auk þeirra stálpaður léttadrengur. Þeg-
ar leið á daginn fór drengurinn að berja
fisk fram á steini, í dimmum krók í bæj-
argöngunum. — Þá gekk prestur fram
hjá honum til dyra, en áður en hann
kæmist alla leið út, kom hann aftur
hlaupandi inn göngin, og sneri að svefn-
herbergi sínu og hvarf þar inn. En á eftir
honum hljóp „dólgur nokkur digur, grár
og loðinn sem sauðargæra", en um leið
og hann skauzt fram hjá drengnum, fann
hann af honum „illan þef“, en sá ekkert
sköpulag á honum svo því yrði lýst, og
varð drengurinn allhræddur við sjón
þessa. — Þessi „dólgur", sem svo var
kallaður í samtíma frásögnum, læddist
svo að svefnherbergisdyrunum á eftir
presti, en prestur komst undan honum
inn í svefnherbergið og ætlaði að loka
hurðinni á eftir sér, en „dólginn“ bar
þá svo brátt að, að prestur gat ekki kom-
ið því við. — „Dólgsi“ hljóp svo á hurð-
ina, ruddist inn og læsti á eftir sér. —
Þetta svefnherbergi prestshjónanna var
undir borðstofuloftinu, en madama Hall-
dóra sat uppi á loftinu ásamt börnum
sínum, og var að sauma. Hún heyrði nú
ógurleg hljóð og vein til prestsins niðri
í herberginu og spratt á fætur, hljóp í
ofboði ofan að herbergisdyrunum, en
þær voru þá læstar og lykillinn tekinn
úr hurðinni. Var þá allt orðið hljótt, svo
að hún heyrði aðeins lítið þrusk, eins og
stympingar ættu sér stað þar inni. —.
Að eðlilegu kom mesta fát á madömuna
og greip hana mikil hræðsla. Hún kall-
aði þá á drenginn, sem hafði verið að
berja fiskinn, og bað hann að hlaupa
tafarlaust út á engjarnar, eins hratt og
hann gæti, og biðja fólkið að koma heim
eins fljótt og verða mætti. Þetta gjörði
hann, en hún fór til barna sinna, sem
voru óttaslegin uppi á pallinum.
Mr aðan sem fólkið var að vinna á
engjunum sást ekki heim á staðinn, en
skammt þaðan var hæð, og af henni sást
heim. Það hafði nú viljað svo til, að
skömmu áður en drengurinn kom út á
engið með þessar ægilegu fréttir, hafði
einn vinnumannanna gengið á hæðina og
hafði þá sagt: „Hver skrattinn fór heim
túnið á Grenjaðarstað?“ — Hann hafði
séð „dólginn", en grunaði ekkert að hér
væri slíkur illvættur á ferð. — Fólkið
brá skjótt við og hraðaði sér heim, en
þegar það kom í túnfótinn, sá það gráa
„dólginn" dröslast frá bænum og að hest-
húsi utarlega á túninu og hverfa inn I
það. — Var þá gengið í svefnherbergið,
sem stóð opið, og var þar ljót aðkoma,
Prestur fannst þar dauður, kyrktur, mar-
inn og blóðugur, troðinn upp undir rúm
sitt, svo þröngt sem verða mátti, og svo
að með ólíkindum þótti. — Fólkið hélt
að þarna væri draugur á ferð, og þorði
enginn til hesthússins, en auðvitað var
þetta holdiklæddur, lifandi maður, sem
hafði dulbúið sig í loðskinnum til þess að
geta kreist lífið úr séra Þórði á svona
harkalegan hátt. Hann slapp því úr
höndum manna, en hesthúsið var síðan
kallað draugahúsið og hefur það til
skamms tíma staðið í túninu á Grenj-
aðarstað, eða máske stendur þar enn.
Þ egar þetta gjörðist var hjá séra
Þórði ráðsmaður, stór maður og sterkur.
Hann mótmælti því eindregið, að það
hefði verið draugur, sem banaði séra
Þórði, en var þess fullviss, að hér væri
um náttúrlegan mann að ræða. — Ráðs-
maðurinn svaf með konu sinni í húsi
frammi í bænum. Nokkru eftir að jarðar-
för prestsins hafði farið fram, var það
svo eina nótt, að hann vakti konu sína
skjótlega og bað hana að fara á fætur
og kveikja ljós, því að það er verið, —.
sagði hann, að leitast við að hengja mig.
— Konan fór þegar upp úr rúminu og
Framhald á bls. 9
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
18. fölublað 1963