Lesbók Morgunblaðsins - 02.06.1963, Blaðsíða 12

I BÓKMENNTIR |
Framhald af bls. 6.
með Jón Hreggviðsson á öðru leitinu og
Hið Ijósa man á hinu, jafnast á við þau
fjarstæðukenndustu fyrirheit, sem rit
þeirra gefa, Elíasar Mars og Geirs Krist-
jánssonar, jafnvel það rit Elíasar, sem
ber vitni svo háþróaðrar alþjóðlegrar
siðmenningar, að nauðsyn þótti að gefa
það út sem handrit, — já, og óvirtar
Reykjavíkursögur á borð við Gangvirki
Ólafs Jóhanns og óskrifuð snilldarverk
þeirra, sem hafa fram að þessu verið svo
varkárir að halda að mestu að sér hönd-
um, — svo að ég ræði nú ekki þá höf-
unda, sem telja sér vænlegast að beita
snilli sinni að skyndimyndum persóna
og mannlífs, sem þeir þekkja hvorki að
haus né sporði, en fella í ramma róman-
tíkur, sem er jafnópersónuleg og eftir-
hermukennd og hún var hjá rótleys-
ingjunum, er löfðu aftan í þeim snill-
ingum sýmbólismans, sem auk hreinlist-
rænnar fágunar áttu sér ekki annað
markmið en eyða borgaralegri velferð
sinni og að lokum lífi sínu?. Og
mundi þeim ekki sumum hollt, skáldun-
um, sem taka frægðina út í reikning hjá
Duus, að hyggja lítið eitt að söngvaran-
um frá Brekkukoti — jafnvel líka að
paradísarfara, sem kominn er heim og
hlotið hefur þá lífsreynslu, að það er
ekki alveg jafnauðvelt að gleypa sólina
og að gína við galdraflugum og ríslar
sér svo við að hagræða steinum í van-
ræktum veggjum, sem forfeður hans
hlóðu?.... Annars hef ég haldið, að
epíkin, persónulega mótuð frásögn, væri
nokkurn veginn jafngömul þeim manni,
sem fyrstur fann hjá sér hvöt til að tjá
öðrum það, er á dagana dreif — og frá-
sagnargleðinni hinni fyrstu gyðju list-
rænnar tjáningar. Skyldi svo epíkin
ekki verða lífseig, engu siður en trúar-
leg tjáningar- og tilbeiðsluform mann-
anna.
Einhver bezt gerði þáttur bókar-
innar Hugleiðingar og viðtöl er sá sein-
asti, þó að hann falli raunar ekki inn í
ramma hennar. Hann fjallar um kynni
höfundar af Steini Steinarr, einkum eft-
ir að hann lagðist banaleguna, og þá
einnig að nokkru um skáldskap hans.
Svo sem alkunnugt er orðið, hefur hópur
ungra skálda og skældinga kjörið Stein
spámann hinnar nýju tízku í Ijóðagerð
og lífsviðhorfum, og þó að margt sé gott
við það, sem Matthías segir um hann,
þá er stundum á því fullmikill halelúja-
bragur. Og Steinn — hvernig mundi
hann horfa á söfnuðinn út um „bakdyr
eiiífðarinnar?“ Á dögum sárbeiskju sinn-
ar hefði honum verið dillað. Nú — ég
er ekki viss um, nema hann aðeins hristi
höfuðið í krafti þeirrar djúpu auðmýkt-
ar, sem innst inni var viðhorf hans gagn-
vart sannri list, trúlega í hans augum
mestu dásemd mannlegs anda, nema ef
hin sjálfgleyma ást kynni að hafa á
seinustu árum ævi hans hlotið efsta sæt-
ið í allri sinni frumstæðu, en guðkynj-
uðu göfgi. Matthías opnar Steini skaut
Abrahams, setur hann á bekk með sjálf-
um Matthíasi Jochumssyni í íslenzkum
bókmenntum. Aftur á móti þætti mér
ekki ólíklegt, að það gerði Sigurður A.
Magnússon alls ekki. Hann mun vart
meta séra Matthías eins og höfundur
bókarinnar Hugleiðingar og viðtöl, því í
rauninni liggja leiðir þeirra Sigurðar að-
eins saman, þar sem þeir ganga til vígs
undir merkjum gyðju hinna órímuðu
ljóða, enda nefnir Sigurður ekki Matthí-
as Jochumsson, þá er hann skírskotar til
mestu íslenzku skáldanna á 19. öldinni
og fyrstu áratugum þeirrar tuttugustu.
Ég er heldur ekki viss um, að Sigurður
meti Stein Steinarr jafnmikils og Matt-
hías Johannessen metur hann. Hann læt-
ur þess getið, að Steinn hafi verið svo
bundinn íslenzkri rímhefð, að hann hafi
fylgt henni I flestum ljóðum sínum,
enda veit ég vel, einkum frá því er við
Steinn ræddumst við heilan dag vestur
á Isafirði á fyrsta áfanga vegferðar hans
sem hneykslandi Ijóðskálds, að ritgerð
Nordals um samhengi islenzkra bók-
mennta hafði orðið honum ærið um-
hugsunarefni. Og það mun sannast mála,
að ekki aðeins sakir þessa sé ærið hæpið
og grunnfærnislegt að gera Stein að spá-
manni hinnar nýju Ijóðatízku. Beiskjan,
bölmæðin og tvísýnið — og hin inn-
hverfa og pínandi sjálfskoðun hans
voru ekkert eftirstríðsfyrirbrigði, ekk-
ert kjarnorkuafkvæmi, hvað þá tízku-
sniðin gríma yfir sviplaust andlit á-
byrgðarleysis og tómleika. Allt þetta var
fyrst og fremst bundið uppeldi hans og
æskukjörum og síðan magnað þeirri lífs-
aðstöðu, sem lengst ævinnar var þeim
mun verri en Bólu-Hjálmars, sem Steinn
var líkamlega veilli, en annars í svipuðu
ósamræmi og Hjálmars við skap, tilfinn-
ingar og gáfur. En þrátt fyrir allt, var
hann sannarlega mjög svo bundinn ís-
lenzkum menningarerfðum. Jafnvel í
ljóðaflokknum Tíminn og vatnið, þar
sem hann kristallar lífsreynslu sína og
lífsviðhorf og notar til tjáningar níst-
andi andstæðna — annars vegar hnit-
miðunarinnar í heimi útreikninga og
tækni, hins vegar staðreyndar forgengi-
leikans — orð úr flatar- og rúmmáli;
jafnvel þar stuðlar hann hinar stuttu
ljóðlínur samanþjappaðra hugsana, leift-
ursýna og haminna tilfinninga og
ástríðna .. Og það er ekki svo sem hann
kafi þarna svartnættisdjúp bölmæðinn-
ar. Ástin hefur komið til hans — og það
hefur hlánað í sál hans: „Eins og tál-
blátt regn sé ég tár þín falla á trega
minn“. Og hann talar um hvolfþak ham-
ingju sinnar.
I»egar svona er komið, skýtur upp
undir verndarvæng ástarinnar þessu
sem Steinn er of sannur maður til að
kannast ekki við fyrir sjálfum sér:
„Eins og blóðjárnaðir hestar hverfa blá-
fextar hugsanir mínar inn um bakdyr
eilífðarinnar", segir hann. Matthías
Jochumsson grípur líka til ærið fjar-
stæðukenndrar samlíkingar, þegar hann
freistar að nálgast Guð, píndur af efa
kaldrænnar efnishyggju um tilveru
hans: „Guð, minn Guð, ég hrópa gegn-
um myrkrið svarta, líkt sem út úr ofni
æpi stiknað hjarta", — svo að þarna
mega þeir heita samferða, hið mikla
skáld ljóss og gróandi og það skáld, sem
fylking húms og sandfoks hefur viljað
gera að spámanni sínum, enda má og
minnast þess, að þó að Steinn Steinarr
freistaðist til að trúa því um skeið, að
Paradís yrði flutt á jörðu niður austur
í heimi, þá reyndist hann það trúr mann-
dómsviðhorfi íslenzkra menningarerfða,
að hann fékkst ekki til að snúa Faðir-
vorinu upp á andskotann. Og það er svo
einmitt í ljóðabálkinum Tíminn og vatn-
ið, sem hann, Steinn Steinarr, skrifar
nafn Guðs með stórum staf.
Hann var sem sé jafntrúr íslenzkum
arfi í hugsunarhætti og lífsviðhorfum og
hann var honum í notkun stuðla og höf-
uðstafa. Hann hefur því notið í ríkum
mæli þeirrar blessunar, sem Jónas Hall-
grímsson segir um: „Þegar þeir deyja,
þá er hún mest“.
Ein lítil frásögn úr Heimskringlu Snorra
E leiri leiðir eru opnar til form-
breytinga í Ijóði en að yrkja órímað.
Davíð Stefánsson sýndi það, eins og áð-
ur er á bent, og notkun nýrra hátta og
breytingar á orðavali frá því, sem áður
hefur tiðkazt, er formbreyting, sem aft-
ur og aftur á 19. öldinni og þeim áratug-
um, sem liðnir eru af þessari, hafa gefið
íslenzkum ljóðum nýjan og ferskan blæ.
Snorri Hjartarson gengur miklum mun
lengra á þeirri.braut en Davíð Stefáns-
son að breyta notkun Ijóðstafa til sam-
ræmis við áhrif breyttra tíma, og einnig
má benda á þær nýjungar, sem Þorgeir
Sveinbjarnarson hefur tekið upp í Vís-
um Bergþóru, án þess að rjúfa samband-
ið við forna íslenzka ljóðhefð.
En slík nýbreytni er ekki á færi ann-
arra en þeirra, sem gerþekkja hinar
fornu rímreglur og bera fyrir þeim virð-
ingu, en eiga hins vegar í sér hvöt til að
finna tilfinningum sínum og hugsunum
form, sem sé allt í senn: persónulegt,
samræmt breyttum tímum og tíðaranda
og raski ekki því formi, sem hefur reynzt
þjóðinni líftaug manndóms og metnaðar
á sultarárum nauðaldanna. En slíkt form
getur sannarlega ekki orðið til án vilja-
raunar og oft langvarandi baráttu, bar-
áttu við efann um getu sína og köllun og
þá ekki síður við freistinguna til að láta
berast með bylgju tízkunnar, verða fyr-
irhafnarlaust samstiga við jafnaldra, fé-
laga og hugðarbræður — og síðast en
ekki sízt láta leiðast af þeirri sjálfsblekk-
ingu, sem sefjun erlendrar bókmennta-
tízku býður upp á í krafti þeirrar van-
máttartilfinningar, sem við íslendingar
liggjum iðulega flatir fyrir.
1
M slenzkt skáld verður að skilja, að
það má ekki falla í duftið fyrir T. S.
Eliot, Ezra Pound eða öðrum furðuleg-
um og einstæðum skáldum úti í hinum
mikla mörutroðna heimi, skáldum, vöxn-
um í arnarhreiðri hátt yfir milljónum
morandi mergðar allra manntegunda á
jarðkringlunni. En íslenzkt skáld má dá
slík ofurmenni meðal skálda og tilfinn-
ingabundinna spekinga, má freista að
kafa í djúp þjáningar þeirra og lífsrýni,
undrunar þeirra, niðurbælds örvænis og
kristallaðra korna sannrar lífsvizku, þar
sem þeir horfa og hlusta á æsilega og
ógnþrungna móðu leysingarinriar, sem
brýtur landið og fellur með feiknþung-
um niði í hið úfna og ægifagra úthaf
tímans. íslenzkt skáld verður að gera sér
grein fyrir því, að það er vaxið úr allt
öðrum og mjög sérstæðum jarðvegi,
verður að skilja, að um leið og því er
skylt að vera vökult gagnvart hinni víð-
áttumiklu og voldugu veröld utan við
eyjuna í norðurhöfum, getur það hvorki
unnið og skapað eðli sínu samkvæmt ís-
lenzk verðmæti né lagt hlutgengan skerf
til menningar og listþróunar annarra
þjóða, nema það standi á föstum grunni
sögu og bókmennta sinnar eigin þjóðar
og hafi tekizt í samruna tilfinninga og
skynsemi að gera hið afbrigðilega sam-
mannlegt og þar með sígilt. Ef til vill
reynist miklu íslenzku skáldefni það
eðlislægt, að lokinni harðri og alvarlegri
baráttu, að túlka tilfinningar sínar og
sýnir í órímuðum Ijóðum og um leið
torræðum og andhælislegum myndum
og líkingum, svo sem nú þykir hér og
víða erlendis hinn skáldlegasti tjáningar-
háttur, og þá skapar slíkt skáld eitthvað
það, sem þykja mun forvitnilegt, sér-
stætt og veigamikið. En það verður
aldrei slíkt skáld, sem færir órímuðum
ljóðum mikla sigra með oss íslending-
um, aflar þeim viðurkenningar og gerir
þau hold af holdi og blóð af blóði ís-
lenzkrar menningar, menningarsóknar
og menningarþróunar. Til þess þarf ann-
að og óendanlega miklu meira. Til þess
þarf það, að hið innhverfa, sjálfsskoðun-
in, sjálfsþjáningin beri ávöxt út á við,
verði hljómgrunnur óðs, sem túlki hið
almenna íslenzka og sammannlega, lyfti
hulu af leyndum fortíðar, eigi raunhæít
erindi við samtíðina og birti framtíðina
í spámannlegum leiftursýnum. Jónas
Hallgrímsson var slikt skáld í bundnu
máli, svo sem og Matthías Jochumsson
og Einar Benediktsson — og svo er og
um Davíð Stefánsson og Tómas Guð-
mundsson. .. . En þrátt fyrir skáldlegar
sýnir og frumleik, verður Hannes Sig-
fússon þetta aldrei, sá meinsýni einfari
— og Hannes Pétursson er ekki ennþá
orðinn það, hvað sem eðli hans kann
með sér að leyna.
En þegar slíkt skáld órímaðra ljóða
kemur fram, þá. ...
]Vlér dettur allt í einu í hug ein
af þeim frásögnum Snorra Sturlu«onar,
sem sýnir einna Ijósast, hver töframaöur
hann var. Ég á við frásögnina af því,
þegar forystumenn óvinaherja Ólafa
konungs Tryggvasonar biðu þess við
Svoldur, að hann sigldi austan. Þeir
voru fullir eftirvæntingar og næstum
yfirspenntrar óþreyju. Eitt skipið af öðru
sigldi vestur um, og annað veifið gat að
líta glæsileg skip og mikil, og þá vildu
þeir, sem ékki þekktu Orminn langa,
hraða sér til skipa sinna, en Eiríkur jarl
kvað lengi vel nei við, sagði, að þarna
færi ekki skip Ólafs Tryggvasonar.
Þarna sigldu austan Traninn og Ormur-
inn skammi, en loks kom eitt skip, sem
menn aðeins horfðu á, en spurðu einskis,
heldur gengu til skipa sinna....
Og þegar þar að kemur — eða kynni
að koma — að stórskáld órímaðra ljóða
kæmi fram hér á Islandi, skáld, sem ger-
ir hið órímaða form þjóðlegt, eðlilegt og
glæsilegt og talar í einföldum en spak-
legum myndum og líkingum til þjóðar
sinnar, svo að henni virðist hið tigna mál
hans og hugsun eðlilegur gróður á akri
íslenzkrar menningar, þá spyr enginn, —-
þá þykir hæfa að leiða hið órímaða ljóð-
form til öndvegis.
Ég óttast ekki um framtíð íslenzkra
bókmennta, en margt mætti um það
skrifa, hve þungt þeim er nú fyrir fæti
á margan veg. Hér hafa orðið miklar og
margvíslegar breytingar og byltingar,
hugir manna dregizt mjög að líðandi
stund og forysta að vonum verið veil,
svo sem viðhorfin eru margvísleg og
breytileg, svo að segja frá degi til dags.
En ég vil að lokum skírskota til orða,
sem Halldór Kiljan Laxness hefur sagt
suður í Danaveldi. Hann var spurður um
íslenzkar bókmenntir og sagði eitthvað
á þessa leið:
„fslendingar geta skrifað bókmenntir,
sem aðrar þjóðir geta ekki skrifað, en
síðar yrðu sígildar. En í stað þess skrifa
þeir það, sem aðrir geta gert betur“.
| HEIMURINN |
Framhald af bis. 1
þekkist í Kaupmannahöfn.' Þetta er ekki
sagt Englandi eða Amex-iku til niðrun-
ar — það er ekki þeim að kenna. Sök-
in liggur hjá okkur sjálfum, Norður-
landabúuim.
Kétt fyrir norsku vikuna í Kaup-
mannahöfn barst mér nýútkomið ,,Fél-
agsbréf“ AB frá fslandi. Þar er prentuð
ræða, sem Hennk Groth hélt, samkvæmt
boði, 1 hátíðasal Háskóla fslands. Hann
hefur síðar talað á svipaðan veg ann-
ars staðar; einnig í dansika útvarpið
síðastliðið mánudagsikvöld. Efnið var
Norðurlönd og heimurinn.
„Fyrir okkur Norðurlandabúum eru
Norðurland og heimurinn orðið svo sárs-
aukafullt, flókið og erfitt viðfangsefni,
að við viljum helzt leiða það alveg hjá
okkur.“
Síðar segir hann: „Bræðraþjóðirnar á
Norðurlöndum eru.... ekki eins líkar
að erfðakenningum og hugsjónum og
við erum að vona, trúa eða tala um í
skálarræðum. Og þegar við byggjum
upp norræna samvinnu, verðum við að
gera okkur ljóst, að sameining okkar
verður að byggjast — ekki fyrst og
fremst á ætterni, heldur á skyldleika
í aðalatriðum, en jafnframt eins konar
ástfanginni viðurkenningu á frábrugðn-
um eiginleikum hinna.“
Um Norræna Menningarráðið, sem
stofnað var 1947, ríkisstjórnunum til
ráðuneytis, segir Groth, að það hafi því
miður í fyrstunni haft heldur litla þýð-
ingu, af því að það hafi nánast verið
skipulagt sem meinlaus kjaftavél. En
svo var það endurskipulagt 1954, og
nú létu menn sér vítin að varnaði verða
og fóm út í öfgarnar hinum megin, seg-
ir Grotih, og ráðinu var skipt í deildir
\
12 TÆSBÓK morgunblaðsins
18. tölublað 1963