Lesbók Morgunblaðsins - 02.06.1963, Blaðsíða 5
E g þylrist hafa sýnt það, bæði í
ritdómum og greinum og meðal annars
þá er ég með tveim mönnum mér yngri
en þó báðum uppöldum við klið rím-
aðra Ijóða, valdi kvæði í fslenzk ljóð
1944-53, að ég kann engu að síður að
meta ljóðrænan skáldskap, þótt hann sé
ekki rímaður.
Þegar á bernskuárum mínum las ég
Ljóðaljóðin mér til unaðar og fleira í
Heilagri ritningu, sem er mikill skáld-
skapur og stórbrotinn, og á námsárun-
um hér í Reykjavík las ég margt órím-
aðra ljóða og dáði þá sérlega — eins og
flestir aðrir ungir menn, sem hneigðust
til skáldskapar — ljóð Tagores, sem ég
las á íslenzku, dönsku og ensku. Eg
las ljóð Walts Whitmans, ljóðkynjaðan
prósa Nietzsches og hin ljóðrænu leik-
rit Maeterlincks, var sérlega hrifinn af
Bláa fuglinum, og ég var hrifinn af ó-
rímuðum Ijóðum J.P. Jacobsens og Sig-
björns Obstfelders, sem var séní sem
stærðfræðingur og þó svo dreyminn og
dulhneigður, að honum fannst sem hann
hefði lent í misgripum á öðrum hnetti
en þeim, sem honum hefði verið ætlað
að lifa á, og ég fékkst talsvert við að
þýða slíkan skáldskap. Og síðan hef ég
lesið órímuð erlend ljóð á þeim þjóð-
tungum, sem ég skil mér að bókmennta-
legu gagni, og ég hef fylgzt það vel
með í íslenzkri ljóðagerð, að ég þykist
geta talað á þeim vettvangi jafnt um
nýtt sem gamalt — eins og ég hef talið
mér beinlínis skylt, að lesa þær skáld-
sögur og þau leikrit, sem íslenzkir höf-
undar hafa látið frá sér fara. Mér er og
vet ljóst, að engu síður er hægt að
yrKja á íslenzku fögur órímuð ljóð en
á öðrum málum. Ég las og mat slíkan
skáldskap Jóhanns Sigurjónssonar, hvort
sem hann birtist beinlínis í ljóði eða
í leikritum hans, og einnig órímuð ljóð
Nordals og Jóhanns Jónssonar.
E kki sízt hreifst ég af Fornum
ástum Sigurðar Nordals, og ekki dylst
mér það, að hann hefði getað orðið
mikið skáld jafnt órímaðra sem rímaðra
ljóða, ef hann hefði lagt þar við hug
og hjarta. Hann hefði einnig og ekki
sízt getað auðgað bókmenntir okkar
að einstæðum ljóðaþýðingum, því að enn
hefur enginn þýtt erlent ljóð betur,
náð ar.da og hrynjandi frumkvæðis á
íslenzku máli og með íslenzku rími af
meiri ágætum en hann, þá er hann
þýddi Atlantis Frödings, — það er slík-
ur bókmenntalegur gimsteinn í sínum
íslenzka búningi, að það ætti að vera
í hverju því safni, sem á að sýna það
bezta 'í íslenzkri ljóðagerð. Hann hafði
og að minnsta kosti skrifað eina sögu,
Spekinginn, sem var og er enn alger-
lega sálfræðileg og listræn, sérstæð í
íslenzkri skáldsagnagerð og sýnir ljós-
lega, að á þeim vettvangi hefði hann
getað rutt nýjar brautir. Leikrit hans,
Uppstigning, sýnir það ennfremur ljós-
lega, að á því sviði hefði hann verið
líklegur til nýskapandi afreka, ef hann
hefði lagt sig þar fram. En hann valdi
ekki þá leið að leggja rækt við skáld-
gáfu sína. Hann kaus starf fræðimanns-
ins og fræðarans, og þrátt fyrir hrifni
mina af órímuðum ljóðum, já, af því
meðal annars, sem lá eftir Sigurð Nor-
dal á því sviði, varð ég ósegjanlega
glaður, þegar ég las ritgerð hans Sam-
liengið í íslenzkum bókmenntum.
Sumir sögðu þá gjarnan: Þetta er
ekki annað en það, sem við vissum, en
ég fann, að þetta varð að segja, þetta
varð að koma fram í tiltölulega stuttri,
vel formaðri og heiltækri ritgerð, þar
sem væru lögð fram rök íslenzkrar
menningar, íslenzkrar tilveru —• og
dregnar af þeim ljósar og afdráttarlaus-
ar ályktanir — og þetta varð að gerast
einmitt á þeim tíma, sem Sigurður Nor-
dal gerði það, því að þá var milril ólga
í hugum ungra manna og þjóðin stóð
auðsjáanlega á mörkum mikilla og rót-
tækra þjóðfélagslegra breytinga. Ég
fann og skildi, með sögu þjóðar minn-
ar í baksýn, að þarna var lögð brautin,
sem okkur, ungum mönnum, bar að
ganga, ef við áttum ekki að tefla til-
veru tungu okkar og menningarerfða
í voða, ef við áttum ekki að gerast á
viðsjálum tímum rótliöggsmenn í stað
ræktunarmanna. Og þetta munu fleiri
hafa fundið, þó að þar um liggi ekki
fyrir neinar yfirlýsingar — en hins veg-
ar talandi verk þjóðskálda. Það mun og
aldrei verða lagður kvarði á þau feikna
sterku og varaniegu áhrif menningar-
legs skilnings, ábyrgðar og örvunar, sem
Nordal hafði á nemendur sína í norrænu-
deildinni, —• og á þjóðina með ýmsu
því, er frá hans hendi kom. Ég minnist
þess ævinlega, hve mér hló hugur í
brjósti við lestur bókar hans um Völu-
spá, — hvernig hinn glaði grunur um
að þar hefði íslenzkur maður verið að
verki, óx til vissu við lesturinn og til
Davíö Stefánsson.
fullrar sannfæringar um það, að þjóff-
armeiöurinn íslenzki hefði ekki orffiff til
af allt aff því hlálegri tilviljun, hefffi
þá heldur ekki lifað af nauðaldirnar til
þess. eins aff verffa aff sprekum í vind-
um breytinga og byltinga, sem blésu
um hann af veraldarhafinu, sprekum,
sem fykju síffan til allra átta. Þetta
var máttug sannfæring, og ég er í eng-
um vafa um, hve hún og þær stað-
reyndir, sem Nordal hafði ljóslega sýnt
fram á í ritgerð sinni 1924, höfðu djúp
og varanleg áhrif á mig og mín störf,
enda var sem þarna hefði mér verið
sannað það, sem ég hafði haft á tilfinn-
ingunni, og sú stefna mörkuð, sem væri
í fyllsta samræmi við eðli mítt, upp-
eidi og ábyrgðartilfinningu. Ég hygg, að
án þeirra áhrifa hefði ég aldrei lagt
þá rækt við að kynna mér söguleg og
þjóðfélagsleg rök bókmenntanna og á-
hrif þeirra á þróun þjóðmenningar hér
á landi og erlendis, sem raun hefur orð-
ið.
ÁHRIF NORDALS
IJ m bein og óbein áhrif þessara
staðreynda og þeirrar stefnu, sem þær
mörkuðu, á aðra þá, sem látið hafa
verulega til sín taka á sviði íslenzkra
bókmennta, get ég ekkert fullyrt, en
þegar Sigurður A. Magnússon ræðir um
þá Davíð og Tómas, Laxness og Stein
Steinarr og hyggur auðsjáanlega á for-
ystu í bókmenntum okkar, enda — að
mér skilst — til hennar kvaddur af
sjálfu Stúdentafélagi Reykjavíkur, þá
verður mér sem þar tali maður, sem
komi hér affvífandi, sem sé alls ekki
uppalinn á íslandi og virði bókmennta-
lega þróun og menningarerfðir íslend-
inga fyrir sér með allt annað en „ís-
lenzkum augum“.
Davíð Stefánsson kom fram sem skáld
í lok heimsstyrjaldarinnar fyrri. Það
var mikið rót á andlegu lífi hins mennt-
aða heims, þótt mjög væri það með
ymsu móti, eftir því hvort löndin höfðu
tekið þátt í styrjöldinni eða setið hjá,
og upp komu margar og margvíslegar
stefnur í bókmenntum og listum og ýms
ai blikur voru á lofti í þjóðfélagsmál-
um:
Styrjaldarárin höfðu orðið okkur ís-
lendingum erfið. Danir höfðu reynzt
— eins og í Napóleons-styrjöldunum —
ófærir og jafnvel ófúsir til að sjá okk-
ur fyrir nauðsynjum og glötuðu á styrj-
aldarárunum bæði stjórnmálalegum og
viðskiptalegum völdum sínum hér á
landi. Bretar réðu hér öllu, sem þeir
vildu ráða, skömmtuðu okkur smátt
verðið á afurðum þeim, sem þeir hirtu,
og ennfremur viðskiptin við Evrópu, en
til Ameríku, sem allt í einu varð okkur
nú mikilvæg í fyrsta skipti í sögu okkar,
var ærið langt að sækja og að vonum
frumbýlingsháttur á skipakosti okkar.
Hér var því hvorki neyð né óhóf á
styrjaldarárunum, og upp úr styrjöld-
inni var hér flest í vafa með tilliti til
framtíðarinnar, frekar dauft yfir at-
vinnu og fjárhagsmálum, en þó augljóst,
að sú þróun hlaut að halda áfram, að
þungamiðja þjóðlífsins flyttist meir og
meir úr sveitunum í þorp og bæi.
t^nga fólkið í sveitinni ólst upp við
síaukið fásinni, og við sjávarsíðuna
sióðu því svo sem ekki til boða neinar
nægtir, hvorki fæðis, klæðis, þæginda
né mennta. Það var dauft yfir menn-
ingarlifinu og öllum bókmenntalegum
áruga. Flest þeirra skálda, sem fram
höfðu komið á síðari hluta 19. aldarinn-
ar og um aldamótin, voru látin eða búin
að lifa sitt fegursta, og þau, sem síðan
höfðu getið sér einhvern orðstír, nutu
ekki jafnmikilla vinsælda og valda með
þjóðinni. Það sýnir meðal annars mögu-
leika þeirra skálda og rithöfunda, sem
nú kynntu sig á íslandi, að þau áttu yf-
irleitt ekki að neinum útgefanda að
hverfa, urðu að gefa sjálf út bækur sín-
ar og siðan flýja með útgáfu þeirra úr
höfuðstaðnum norður til Akureyrar.
Það blés sem sé engan veginn byrlega
á sviði bókmenntanna, var ekki einu
sinni því að fagna, að yfirleitt væri
þeim heitið, sem skrifa vildu eða yrkja,
„náðugri ritsjórn því næst sem í vist“.
Ég hygg, að það sé ekki enn metið eða
skilið til fulls, hvert nauðsynjaverk Dav-
íð Stefánsson vann íslenzkri ljóðlist,
bókmenntunum, þjóðinni, þá er hann í
bók eftir bók kvaddi sér þannig hljóðs,
að ungir sem gamlir hlustuffu, já, jafn-
vel þeir, sem töldu sig sjá það, að ís-
lenzk ljóðást og skáldsnilli gengi til graf-
ar með þeim hinum eldri skáldum,
sem þá voru enn á lífi! Sú ólga og óró,
sem var í kvæðum Davíðs, hæfði þeim
ungu, en ofbauð mörgum hinna, en þar
sem efnisval hans var fjölbreytt og hann
sneið kvæðum sínum form eftir efni,
hafði hann líka eitthvað að bjóða þeim,
sem kunnu settlegu kvæðasniði. Hann
átti og ekki aðeins æsitóna, þegar hann
sló strengi tilfinningalífsins, heldur náði
tónsvið hans einnig yfir strengi mildrar
og dulkenndrar viðkvæmni og dreymni
sem öllum gat hugnazt. Svo var það þá
hljóðfall og rím. Hann notaði yfirleitt
stuðla, höfuðstafi og hendingar, en leyfði
rér þó að haga rími og hrynjandi eftir
breytilegri stemingu Ijóðsins, já, sinnti
ekki lögmáli jafnlangra vísna eða, Ijóð-
lina, þegar svo bar undir, að breytileg-
um hughrifum Ijóðsins hentaði annað.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5
18. tölublað 1963