Lesbók Morgunblaðsins - 31.05.1964, Blaðsíða 4
Ævarsstaöir og Ævarsskarö
Það hefur verið nokkuð um-
deilt, hvar Ævarsskarð
hafi verið. Sumir hafa látið sér
detta í 'hug að Litlavatnsskarð sé
hið foma Ævarsskarð. Svo er t.d.
um Hannes Þorsteinsson þjóðskjala-
vörð og Margeir Jónsson.
Hannes gizkar á að Ævarsskarð hafi
breytzt í Vatnsskarð. Slíkt er afar ólík-
legt, framburðurinn er svo gjörólíkur
enda telur dr. Finnur Jónsson það hrein-
ustu fjarstaeðu.
Mest byggir þó Hannes á því, að til
eru tóftir í Litlavatnsskarði, sem kall-
aðar eru Evarstóftir, eða Evarðstóftir.
Mið undrar nú ekki svo mikið, þó að
Hannes sem hér var ókunnugur stað-
háttum, haldi fram þessari fjarstæðu,
að Ævarsskarð sé Litlavatnsskarð, hitt
undrar mig meira að Margeir Jóns-
son, sem hér var nákunnugur skuji
fallast á þessa skoðun Hannesar.
f Árbók Fornleifafélagsins frá 1925,
reynir Margeir að renna stoðum undir
þessa skoðun Hannesar Þorsteinssonar,
og byggir þar fyrst og fremst á þessu,
að þessar seltóftir í Litlavatnsskarði eru
kallaðar Evarstóftir, og það sé auðvit-
að sama og Ævarstóftir. En þó að þetta
sé líkt í skrifi, er það gjörólíkt í fram-
burði, og þessar tóftir hafa aldrei ver-
ið kallaðar Ævarstóftir. Væru þessar
tóftir af bæ Ævars, væru þær ekki kall
aðar Evarstóftir heldur Ævarsstaðir,
samanber Karlastaðir í Langadal, þar
sem bær Karla stóð, þær eru ekki kall-
aðar Karlatóftir.
Þar sem tóftir þessar eru í Litla-
vstnsskarði er skarðið mjög þröngt, ekk
ert undirlendi og varla rúm fyrir stóran
bæ, enda tóftir þessar litlar og sýnilega
seJtóftir, en ekki af stórum bæ. Þarna
er engjalaust og veiðilaust, nema ef
nokkrir silungstittir hafa verið í lækn-
um, sem rennur úr tjörninni í skarðinu.
ö annanir eru fyrir því að allt
Vatnsskarð að norðanverðu var langt
fram eftir öllum öldum heimaland frá
Móbergi, og eftir að bærinn Litlavatns-
skarð byggðist var hann framan af tal-
inn Vs hluti úr Móbergi. Hefur þó Vé-
fröður numið þvert yfir Laxárdalinn, og
allt Litlavatnsskarð ajð norðanverðu,
enda stendur Móbergssel austast í skarð
iru, sem alltaf hefur verið kallað svo.
Þegar ég var unglingur heyrði ég
Erlend Guðmundsson frá Mörk segfja
föður mínum að þessar tóftir í Vatns-
skarðinu drægju nafn af því að þar
hefði orðið úti kaupmaður frá Hofsós
er hét Evard. Hefði hann ætlað vestur
í Höfðakaupstað, en fékk blindhríð og
helfraus þar. Ekki man ég hvort Erlend
ur tiltók árið, sem þetta skeði, en hitt
man ég að hann sagði að fylgdarmað-
ur hans hefði verið Jón sá er fórst með
Reynistaðabræðrum (Jón Austmann) en
hann náði til byggða.
Reynistaðabræður urðu úti 1780, svo
þetta hefur verið fyrir þann tíma.
uðmundur faðir Erlendar bjó í
Mörk, sem er næsti bær fyrir sunnan
skarðið, hefur hann því verið nákunn-
ugur örnefnum í Vatnsskarði. Sagði
Erlendur að þessar tóftir væru síðan
kallaðar Evars eða Evardstóftir. Svona
atburðir — að menn verða úti — gleym
ast ekki svo fljótt, og ekki hafa verið
liðin 100 ár frá þessum atburði, og þar
til Guðmundur kom að Mörk, því hann
bjó þar á seinni hluta 19. aldar, þurfti
því þessi sögn ekki að ganaa margra á
miJli. Guðmundur Jósafatsson frá Aust-
ui’hlíð hefur sagt mér að Guðmundur
sem lengi bjó að Hvammi í Svartárdal
hafi líka sagt sér þessa sömu sögu, að
þarna í Litlavatnsskarði hafi kaupmað-
ur frá Hofsós orðið úti, Evard að nafni,
og þar heiti síðan Evardstóftir. Aðeins
her þar á milli að Guðmundur í Hvammi
telur að kaupmaðurinn hafi ætlað til
Borðeyrar, en mig minnir að Erlendur
á Mörk segði að hann hafi ætlað til
Höfðakaupstaðar á Skagaströnd, en vel
gat hann hafa ætlað á báða staðina. Til
þess að víkka dálitið landnám Ævars
í Litlavatnsskarði, og til þess að láta
það falla betur að orðalagi Landnámu
Langadalsfjallið (þ.e. Laxárdalur). Eng
inn kallar annað eins fjall og Langa-
dalsfjallið háls, slíkt nær engri átt og
er gagnstætt allri málvenju. Það er tal-
ið sjálfsagit að þessum jörðum í Langa-
dal fylgi allt fjalllendið, fjallið og Lax-
árdalurinn.
Nei, fyrir norðan háls, er auðvitað
hálsinn sunnan við Bólstaðarhlíð senni-
lega suður að Gilslæk, sem ef til vill
er sami lækurinn og kallaður er Grind-
arlækur í Landnámu.
Fyrir norðan háls er viðbót við hitt
landnámið (Langadalinn). Fyrir ofan
Botnastaði og fram að Gilslæk er háls.
Líklegast er að Ævar hafi numið allt að
Arnarvatnslæk og Vatnsihlíðarland með
Bólstaðarhlíð
og þó sérstaklega Melabókar, gizkar
Hannes Þorsteinsson á að Ævar hafi
numið löndin út Laxárdalinn, Refstaða,
Vesturáar, Sneisar, Kirkjuskarðs og
jafnvel Núpsaxlar lönd, en slíkt er
hrein fjarstæða. Holti á Holtastöðum
nam Vesturáar, Sneisar og Kirkjuskarðs
lönd. Þegar Holti hafði fargað af land-
námi sínu, þá á hann eftir landið frá
Skarðsskarði og fram í Hvammsskarð
og þvert yfir Laxárdalinn frá Kirkju-
skarði, og fram í Vesturáarskarð, og
Vesturáar og Sneisarlönd eru lengi fram
eftir í máldögum talin eign Holtastaða.
sr ó að í Landnámu sé síðar sagt,
frá landnámi Holta en Ævars, má telja
líklegt að Holti hafi verið búinn að
nema Langadal neðan verðan og fram
að Móbergsbrekkum, og máske gefa
þeim nafn. í Landnámu segir svo: „Æv-
ar (son Ketils Helluflaga) kom skipi
sínu í Blönduós, þá vóru numin lönd
vestan 31öndu. Ævar fór upp með
Blöndu, að leita sér landnáms, en er
hann kom þar sem heita Móbergsbrekk-
ur, setti hann niður stnög háva og kveðst
þar taka Vefröði syni sínum bústað.
Síðan nam hann Langadal allan upp
þaðan, og svo þar fyrir norðan háls,
þar skifti hann löndum með skipverj-
um sínum. Ævar bjó í Ævarsskaröi.“
Hvað nær Langidalur langt fram?
Oftast er Bólstaðarhlíð talin í Langadal,
tnda er Langadalsfjallið áframhaldandi
fram að Hlíðará, þó að skörðin liggi í
gegnum það. Ævar hefur því numið
Langadal allt fram að Hlíðará, og svo
fyrir norðan háls. Margeir Jónsson tel-
ur að fyrir norðan háls sé fyrir norðan
og af því sé Vatnshlíð í Húnavatnssýslu.
En snemma hefur sú jörð þó skilizt frá
Eólstaðarhlíð, ef hún hefur fylgt henni
upphaflega. Ævar skiftir löndum með
skipverjum sínum og.býr í Ævarsskarði.
Allt bendir til þess að Ævarsskarð hafi
verið kallað frá Ármótum Svartár og
Elöndu fram að Hlíðará, enda má vel
kalla það skarð. í því skarði bjó Ævar.
Rétt fyrir sunnan hólana í skarði þessu
eru miklar tóftir sem vel gætu verið
Ævarsstaðir. Annars talar Landnáma
ekki um Ævarsstaði, og gæti því Ævar
strax hafa byggt í Bólstaðarhlíð, eða
látið bæ sinn heita það, þó að hann
hefði byggt fyrst fyrir sunnan hólana.
Þarna fyrir sunnan hólana er ágætt
skjól. Grundir að Svartá, sem nú eru
að vestanverðu við ána (Tungueyrar).
Gnægð af laxi ög silungi í Svartá. Það
er ekki ólíkt bæjarstæði og hjá Ingi-
mundi gamla á Hofi í Vatnsdal. Væri
ástæða til þess að rannsaka hvaða bygg
ingar hafi verið þarna fyrir sunnan
hólana. Mætti þá ef til vill ganga úr
skugga um hvort Ævar hefur byggt
þarna ellegar strax í Bólstaðarhlíð.
Æ.
Ivar skiptir löndum með skipt-
verjum sínum þannig að þeir búa mjög
þétt, því að tveir bæir eru taldir milli
Gunnsteinsstaða og Auðólfsstaða þ.e.
Karlastaðir og Mikilsstaðir. Vita menn
glöggt hvar Karlastaðir voru, þar sér
fyrir túngaýði; þar heitir ennþá
Karlastaðamýri. Um Mikilsstaði er ó-
víst hvar voru.
4 LESBOK morgunblaðsins
Frá Auðólfsstaðaá og að Bólstaðaft'hlíð
er enginn tilnefndur sem landnámsmað-
ur, nema Ævar sjálfur. Ef hann hefði
numið upp í Litlavatnsskarði, þá hefði
þessi partur af Langadal verið ónuminn,
og er hann um 6—7 km af um 15 km
sem talið er að hann hafi numið, sem
er frá Hvammsá við Móbergsbrekkur
og að Bólstaðarhlíð (Hlíðará).
Allir ættu að geta skilið að Landnáma
meinar að hann sjálfur hafi numið af
Langadal frá Auðólfstaðaá að Hlíðará,
því þar er enginn annar nefndur sem
landnáms maður, og þess utart nemur
hann fyrir norðan háls.
Bólstaðarhlíð er landnámsjörð, það
sýna hin víðáttu miklu lönd er henni
fylgja og hafa fylgt frá fyrstu tíð, syo
sem Skyttudalur, Kálfardalur, Selhagi,
Meingrund, Hlíðarsel, Þverfell (sbr.
jarðabók 1861), og svo Botnastaðir sem
fylgt hafa fram á síðustu tíma. Öll
þessi Jönd munu hafa verið numin með
Jt'ólstaðarhlíð, og eru þau öll nema
Botnastaðir fyrir norðan háls.
f Bólstaðarhlíð hefur verið þingstað-
ur, þar er dómhringur í túninu, enda
hefur Ævar og hans afkomendur verið
goðorðsmenn og var það kallað Æveli-
ingagoðorð. Ekki hefi ég heyrt um hvar
þar hafi hof staðið, en vafalaust hafa
þeir haft þ^r hof. Ekki er að marka,
þó að ekki séu taldir goðar í Bólstaðar-
hlíð. Á þingum fóru oft þeir göfugustu
í ættinni með goðorðin. Þannig fór Þór-
arinn spaki á Lækjamóti með Langr
dælingagoðorð þó að sennilega hafi þá
búið á Holtastöðum, einhver bróðir
hans eða náfrændi. Eins fór Hafliði Más-
son með Ævellingagoðorð, þó líklegt
sé að frændur hans hafi búið í Bólstað-
arhlíð.
Þegar lcristni kom hér voru það oftast
goðarnir sem létu gera kirkjur á jörð-
um sínum. í Bólstaðarhlíð hefur snemma
komið kirkja og var jafnan bændaeign.
Allt þetta bendir á að Bólstaðarhlíð
hefur snemma orðið bær Ævars og ætt-
menna hans.
Eftir Jónatan J. Lindal
]VÍ argeir Jónsson leggur töluvert
upp úr því, að sag/t er í Landnámu, þá
Vé'fröður kom út og lenti í Gönguskarðs
árósi „gekk hann að norðan til föður
síns.“ Þá mun hann hafa farið Göngu-
skörð og Víðidal til Vatnsskarðs. Vel
gat Véfröður farið þessa leið, en öllu
líklegra er þó að hann hafi farið fram
í Sæmundarhlíð að hitta Sætnund, og
ef hann hefur þá búið að Geirmundar-
stöðum eða þar í grennd, er beinasta
leið að fara Reykjaskarð og Kálfárdal,
og svo niður gilið hjá Bólstaðarhlíð. Sú
leið er stutt og greiðfær. Annars virðist
nærri hlægile'g/t — fyrir þá sem kunn-
ugir eru — að deila um það hvort Æv-
ar muni frekar hafa byggt uppi í Litla-
vatnsskarði eða í Bólstaðarhlíð. Ból-
staðarhlíð er eitt af glæsilegustu höf-
uðbólum þessa lands, en það eina kot
sem byggt hefur verið í Litlavatnsskarði
— Móbergssel — var jafnan með aum-
ustu býlum, og stóð þó á betri stað en
Evardstóftir.
Ég sé ekki ástæðu að ræða þetta frek-
ar því auðséð er — eins og ég hefi áð-
ur tekið fram — úr því Ævar nam
Langadal allan upp frá Móbergsbrekk-
um, þá hlaut dalurinn frá Auðólfsstaða-
skarði að Bólstaðarhlíð að vera han»
landnám úr því enyum öðrum er sá
partur úthlutaður.
Strax frá barnæsku hetfi ég heyrt að
skarðið upp í Svartárdalinn héti Ævars-
skarð, og mun svo vera um fleiri, sér-
staklega í Bólstaðarhlíðarhreppi.
Enda segir Hannes Þorsteinsson þjóð-
skjalavörður að í ættartölusafni úr Húna
vatnssýslu er hann eigi ritaða um 1880
Framhald á bls. 6
20. tölublað 1964